سیری در آثار و اندیشه های قرآنی امام خمینی (ره)

آثار قرآنی

آثار قرآنی امام خمینی (ره) به صورت شاخص در سه اثر تفسیر سوره حمد، آداب الصلوه و سرالصلوه است. البته در کل آثار ایشان قرآن جاری و ساری است که در مجموعه کتابهای تبیان تفسیر آیات جمع بندی و دسته بندی شده است. پس از «تفسیر سوره حمد» و «قرآن کتاب هدایت» از مجموعه «تبیان»، «تفسیر و شواهد قرآنی» سومین اثر قرآنی است که در بردارنده مباحث و شواهد قرآنی موجود در آثار و بیانات امام است، و در سال ۱۳۸۲ توسط گروهی از محققان در معاونت پژوهشی مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (س) گردآوری شده است. تفسیر های امام شامل ۹۱ سوره شده است. ولی تفسیر حمد و توحید و قدر به صورت اختصاصی و یکجا نوشته شده است.

علاوه بر این، آقای محمدعلی ایازی هم مجموعه پنج جلدی تفسیر قرآن مجید برگرفته از آثار امام خمینی(ره) را تألیف کرده است.

اندیشه های تفسیری

آنچه که می تواند به عنوان نخ تسبیح افکار قرآنی امام خمینی (ره) بیان کرد این است که ایشان مهجوریت قرآن را ظاهرگرایی و بی عملی می‌داند. نتیجه این تلقی سبب شده که مواردی در اندیشه های قرآنی ایشان در کنار هم دیده شود:

- نجات از گورستانها: این تعبیر یعنی قرآن در زندگی و سرنوشت باید وارد شود نه فقط در دنیای مردگان. قرآن نباید فقط در سر مقبره ها شنیده شود.

-آفت طبع زیبای قرآن: چرا امام به چاپ تزئینی قرآن خوش بین نیست؟ چون نمی خواهد این زینتها حجاب عمل به قرآن شود. ایشان در وصیت نامه خود گفته اند: «اخیراً قدرتهای شیطانی بزرگ به وسیله حکومتهای منحرفِ خارج از تعلیمات اسلامی، که خود را به دروغ به اسلام بسته‌اند، برای محو قرآن و تثبیت مقاصد شیطانی ابرقدرتها قرآن را با خط زیبا طبع می‌کنند و به اطراف می‌فرستند و با این حیله شیطانی قرآن را از صحنه خارج می‌کنند. ما همه دیدیم قرآنی را که محمدرضاخان پهلوی طبع کرد و عده‌ای را اغفال کرد و بعض آخوندهای بیخبر از مقاصد اسلامی هم مداح او بودند.»

این نظر امام نشان می دهد که اگر هزینه و توجه برای چاپ قرآن بیش از هزینه و توجه برای ترویج حقایق قرآنی باشد پذیرفتنی نیست و بازی در زمین دشمن است.

- تفسیر عرفانی: تأکید امام بر عرفان نظری به هیچ وجه قابل انکار نیست. تأکید بر عرفان هم به جهت تدبر است و هم به جهت عمل به قرآن. عرفان امام خمینی (ره) عرفان صرفا نظری غرق شده در اصطلاحات غیرکاربردی نیست و نکته مهم این است که نباید ادبیات امام به معنی غیرکاربردی بودن آن یا مخصوص خواص بودن تفسیر ایشان تعبیر شود. از طرفی به نظر امام راه عمل به قرآن رسیدن به باطن است و این کار را با ظاهرگرایی ترویج نمی کند. به عنوان نمونه در کتاب آداب الصلوه آداب باطنی قرآن بیان شده است و این غیر از آداب ظاهری مانند وضو داشتن و روبه قبله بودن است بلکه قلب و روح باید آماده صعود به حقایق قرآنی باشد.

- تفکیک تدبر و تفسیر به رأی با رعایت احتیاط و احتمال: امام نمی خواهد ترس از تفسیر به رأی مانع تأویل و سیر به باطن قرآن شود. حتی در یک نظریه خاص معتقد است که محتمل است تفسیر به رأی در مورد آیات الاحکام باشد . (این نظر در جای خود توسط محققین تحلیل شده است).

- توصیه به عمل اجتماعی: تأکید امام بر قیام موجب تفسیر انقلابی و عمل گرایانه از قرآن می شود. شاید آیه ان تقوموا لله مثنی و فرادی نمونه خوبی برای درک تفاوت تفسیر اجتماعی امام با تفسیر فردی برخی مفسرین باشد. آیه 46 سوره سبأ در میان مفسرین با دو تفسیر متفاوت روبرو بوده است: قُلْ إِنَّما أَعِظُکُمْ بِواحِدَةٍ أَنْ تَقُومُوا لِلَّهِ مَثْنى‏ وَ فُرادى‏ ثُمَّ تَتَفَکَّرُوا ما بِصاحِبِکُمْ مِنْ جِنَّةٍ. ایشان این آیه را بسیار تکرار می کردند و تا قبل از امام خمینی بیشتر این تفسیر از آیه مطرح بود که مضمون آیه درباره خلوت و تفرق است. اما امام می گفت: اجتماعی‌‌ ‌‌و انفرادی قیام لله بکنید. عجیب اینجاست که مثلاً مرحوم سید محمدحسین فضل الله قیام را به جلوس! با خود یا صاحب خود تفسیر کرده است.

- توصیه به تطبیق. توصیه امام به تطبیق یعنی هرکس خودش را بر قرآن عرضه کند و در آینه آن احوال خود را مورد بررسی قرار بدهد. این شخصی سازی قرآن آن را از انحصار افراد خاص خارج می کند.

نکته مهم در اینجا این است که امام اصراری بر پنهان نگه داشتن عرفان و تأویل از مردم نداشت. گرچه کتمان اسرار جزء مهمی از سنت عرفانی ماست ولی گویا امام مردم را آماده مواجهه با باطن قرآن می دید که تفسیر سوره حمد را تلویزیون شروع کرد و گرچه تذکر میرزاجواد تهرانی به امام خمینی درباره تعطیل کردن تفسیر سوره حمد، به واسطه حاج احمدآقا به امام منتقل شد و امام در آخرین جلسه تفسیر حمد گفت: «یکی از صلحاء از من خواهش نموده است که فعلا بحث را تعطیل کنم. اما این فقط مدارای امام است و ایشان می خواهد قرآن با کمک عرفان از ظاهر به باطن برود.