آیت الله نجومی عنوان هنرمند ماندگار جهان اسلام بود و زیباست که (در سالگرد رحلت او در ۲۵ آبان ماه) هم نظر او را درباره هنر در کتاب عرفان هنری انسان بدانیم. گاهی هنرمندان بهتر است خارج از اثر هنری خود نظریه ندهند چون حداقل سوءتفاهم به بار می آورند اما ایشان هم هنرمند است و‌هم صاحبنظر در هنر.
این کتاب کم حجم اما پرنکته است.
این کتاب (که توسط انتشارات سروش در ۸۰ صفحه منتشر شده است) کم حجم اما پر نکته است. عنوان کتاب نامأنوس می‌نماید و معمولاً عنوان هنر عرفانی بیشتر رایج و شایع است. تفاوت تعبیر هنر عرفانی یا عرفان هنری چیست؟ در تعبیر اول هنر مقسم است ولی در تعریف دوم عرفان مبدأ هنر است. به نظر می‌رسد که این تعبیر پیامی دارد و آن اینکه هنر در برابر حقیقت عالم معنا جنبه فرعی دارد و نه تنها هنر برای هنر غلط است بلکه هنر باید در سایه حقیقت رشد و نمو کند. در این راستا می‌بینیم که در این کتاب تعبیر علم زده و هنرزده (ص ۱۶) در مورد کسانی است که به معنویت عالم بی توجهند.
عرفان هنری چه ویژگی‌هایی دارد؟ از نکات مهم‌درباره هنر معنوی در این اثر این نکته است که هنرمندان خود را به حقیقت عالم متصل می‌دانستند و در همین راستاست که او حکایتی درباره میرعلی خوشنویس نقل می‌کند که درباره خطش می‌گوید: آنچه‌کمال سعی بود از من به ظهور رسید اما آن طور پختگی و لطف و استحکام به مشق صورت پذیر نیست‌ومحض عنایت الهی است (ص ۲۲).
منشأ اثر هنری طبع پذیرنده است. اثر هنری را شخص هنرمند پدید نمی‌آورد بلکه هنر و اثر هنری است که هنرمند را هنرمند می‌کند. در زیبایی شناسی انسان خود مبدأ اثر هنری است. متقدمان نمی‌توانستند مثل کانت هنر را حاصل نبوغ بدانند و منشأ هنر را شخص هنرمند و نبوغ او نمی‌دانستند.
اما سخن گفتن از عنایت الهی بر هنرمند، بحث را به پایان نمی‌برد. در راستای همین عرفان هنری بحث مهمی مطرح می‌شود که به نظرم از ممیزه‌های هنر مدرن با هنر دینی است. آن عالم فقید می‌گوید هنرمندان لیاقت امضا برای عمل خود نمی‌دیدند (ص ۲۸). البته در ادامه مطلب را کامل‌تر می‌کند و می‌گوید متأسفانه هنرمندان متقدم به ندرت کار خود را به نام خود زده اند و منظور این است که سند هنر ایرانی به راحتی در این آثار قابل تشخیص نیست. در ادامه باز هم سخن را کامل‌تر می‌کند و می‌گوید: از زمان تیموریان و صفویان رقم زنی و امضا متداول شد اما با فروتنی و تبرک به نام خداوند و توسل. مثلاً می‌نوشتند عمل فقیر مذنب یا «کمترین» یا با توسل می‌گفتند یا امام حسن و… یا شاه نجف و… (ص ۳۵).
آیا هنرمند هیچ حقی نسبت به اثر هنری که از او صادر شده ندارد؟! یکی از فواید وجود امضای هنرمند بر هنر این است که خصوصیت و ممیزه او را نشان می‌دهد اما تأکید بر نفس و من هنرمند به او استقلالی می‌دهد که به اومانیسم می‌رود نه به توحید. در این دو راهی گزارش آیت الله نجومی راهگشاست. نوع امضای اثر هنری در هنرمندان مسلمان، گرچه مظهریت هنرمند را انکار نمی‌کند اما با حقوق بشر مدرن مانند حق کپی رایت تفاوت بنیادین دارد. کپی رایت و ادعای مالکیت هنر بر اثر انسان محوری به وجود آمده است ولی امضای هنرمند معنوی نهایتاً از باب «اما بنعمت ربک فحدث» است.
یکی دیگر از ویژگی عرفان هنری در دیدگاه آیت الله نجومی این است که ماهیت هنر به زیبایی شناسی محدود نمی‌شود بلکه با حقیقت نسبت دارد. از کلمات این اثر می‌توان فهمید که هنر فقط به صنایع مستظرفه و هنرهای زیبا محدود نمی‌شود و گرچه می‌گوید هیچ چیزی بدون تزئین نبوده است اما به این محدود نشده بلکه هنر را نه فقط به زیبایی شناسی بلکه با خوب زندگی کردن معنا می‌کند و معتقد است که هنر خوب بودن و … حتی خوب جنگیدن هم هست (ص ۳۰)
او معتقد نیست که زیبایی ذاتی هنر است بلکه غالب موارد (نه همه موارد) هنر همراه زیبایی است و می‌گوید: در هنر ابداع وخلق، و ابراز و اظهاری برتر، فراتر، والاتر و ظریف‌تر از حد معمول به کار رفته است (ص ۱۷) و همچنین نقل می‌کند که هنر بهترین وسیله بیان حقایق است (ص ۱۹). در این درک از هنر، شباهت‌هایی به کتاب «هنر و حقیقت» داوری اردکانی وجود دارد که معتقد است: در دوره جدید ادراک زیبایی عین ادراک هنر تلقی می‌شود، ولی هنر زیباست از آن جهت که جلوه جمال حقیقت است.
به طور کلی کتاب حال و هوایی معنوی و هنری دارد ولی از مزایای تتبع و پژوهش هم بی بهره نیست. از ویژگی‌های این اثر تفحص ستایش برانگیز در لابه لای کتاب هاست. مثلاً از کتاب سید بن طاووس سفارش او را به خط و کتابت بیرون می‌کشد. واقعیت این است که بسیار از نظرات علما درباره هنر به صورت مستقل نیامده و در لابلای نظرات دیگرشان بیان شده که نیاز جست و جو است. همچنین در این اثر مثال‌های متعددی از جهان اسلام و ابنیه و موزه‌ها و کتب شاهد بحث آورده می‌شود هر چند او معتقد است هنر ایران یک تنه در عالم اسلامی عرض اندام می‌کند.
این اثر شمه ای از دیدگاه‌های آیت الله نجومی درباره هنر است و شاهد سخن آنکه در اینجا اشاره‌ای به رساله «بُعد معنوی هنر خط» می‌شود که ایشان امیدوار است توسط انجمن خوشنویسان به چاپ برسد.
کتاب «عرفان هنری انسان» حالت سخنرانی دارد و از این جهت نظم ودقت تبویب لازم را ندارد. از این جهت عنوان‌های داخلی و پاورقی‌های می‌توانستند بیشتر موجب درک کلمات مؤلف شوند. مثلاً یکی از تیترهای داخلی «توفان‌های جانکاه و گنجینه‌های همیشه زنده» (ص ۴۲) است ولی در اصل ذیل آن بحث خط وکتابت در جهان اسلام است. اگر این‌توضیح موضوع به تیتر اضافه یا جایگزین شود، انتقال پیام‌های اثر سریع‌تر و بهتر صورت می‌گیرد. یا در جایی از کتاب آیت الله نجومی بین هنر اسلامی و هنر مسلمانان فرق می‌گذارد ولی علت این تفکیک کاملاً روشن نیست و احتمالاً هنر اسلامی را جهانی می‌داند، اما به نظر می‌رسد یک‌پاورقی یا متن داخل پرانتز لازم باشد.
