شیخ صنعان و حاج یونس فتوحی

بنا به اعلام کارگردان، سریال تلویزیونی میوه ممنوعه -که این روزها در حال پخش مجدد از تلویزیون است - بازسازی امروزی منظومه شیخ صنعان است.

حاج یونس فتوحی و شیخ صنعان شباهتهای زیادی دارند:

1.هر دو پیر پارسا و بسیار خوشنامی هستند

2. پیرانه سر، دلباخته  یک دختر می شوند

3. علی رغم شیفتگی و بی اختیاری در عشق، متوجه حال زار خود هستند و بنابراین به عجز و  لابه می افتند.

4. عاقبت به خیر می شوند و از بحران عشق پیری رهایی می یابند.

5.عامل تحول هر دو در اطرافیان آنهاست.

 اما عشق این دو تفاوتهای مهمی دارد که نحوه نگرش سنتی و جدید را نشان می دهد:

1.معشوق شیخ، ترسا (مسیحی) است و شرط شراب نوشی می گذارد ولی معشوق حاجی دختر تهرانی است که مانع عرفی و نه شرعی برای وصال دارد و شرط هایی مالی و خانوادگی مطرح می کند؛ آن هم با هدف انتقام از زخم هایی که خورده است.

2.شیخ صنعان وضعیتی به مراتب وخیم تر از حاج یونس دارد. طبل رسوایی او فراگیر است و حتی مرتکب افعال حرام می شود ولی حرام شرعی که حاجی مرتکب می شود فاش گویی حال خود با دیگران است!

3. دختر ترسا عاقبت الامر مسلمان می شود اما به عاقبت معنوی دختر تهرانی تصریحی نمی شود.

4. در سریال تلاش می شود تا عوامل روانشناسانه برای علت ماجرا بیان شود: کمبود محبت در خانواده و غرور از عوامل انحراف مسیر حاجی هستند. اما شروع ماجرای شیخ اسرارآمیز و ماورایی است: او خواب می بیند که بر بتی سجده می کند...

5.نکته مهم تر این است که آنچه که عامل تحول شیخ صنعان است دعوت به تضرع توسط یکی از مریدان اوست که موجب می شود شفاعت پیامبر شامل حالش شود. اما عامل تحول حاجی در معرض اعدام قرار گرفتن فرزندش است؛ او که تحمل مرگ فرزندش را ندارد تصمیم می گیرد خودش به جای او زندان برود و این آغاز سردشدن آتش عشق اوست...

به طور کلی میوه ممنوعه به معیارهای زمانه تن داده و از طرفی سرگذشتی کم خطرتر از شیخ صنعان روایت کرده است. عامل تحول حاجی امروزی تر و بشری تر است و بر عواطف عادی یک پدر تکیه می کند. اما به نظر می رسد که شیخ میوه وفاداری و دانایی یکی از باقیات صالحات خودش (مرید شیخ) را می برد که جمله مریدان را به تضرع جمعی چهل روزه وادار می کند

از تضرع کردن آن قوم پاک / در فلک افتاد جوششی صعبناک

همت مردان در تضرع آنها مصداق می یابد و نهایتاً نه شیخ و مریدان که پیامبر است که با «شفاعت» ماجرا را ختم به خیر می کند.

مصطفی گفت ای به همت بس بلند/ رو که شیخت را برون کردم ز بند

 

***

1.       حسن فتحی نشان داده که با ساختن پهلوانان نمی میرند، شب دهم، روشن تر از خاموشی و میوه ممنوعه دغدغه احیای میراث «خودی» را دارد ... قابل توجه کپی برداران هموطن و عاملین به نظریه «مرغ همسایه غاز است»!

2.       دکترمیرجلال الدین کزازی منظومه شیخ صنعان را در کتاب «پارسا و ترسا» شرح کرده است. در نوشتن این متن از این کتاب بهره بردم.