زنی از خویشتن حتی، از أعطینا، قدیمی‌تر
زنی از نیّت پیدایِش دنیا، قدیمی‌تر[1]
اینکه «زنی از خویشتن قدیمی‌تر است» صرفاً یک احساس شاعرانه است یا حقیقتی دارد؟ در این مورد باید کتاب مقام لیله القدری حضرت فاطمه از اصغر طاهرزاده را خواند. در ابتدای کتاب آمده: یک وجه نظر به حقیقت باطنی آن حضرت است و روایات دقیقی که این بُعد از ابعاد حضرت را معرفی می‌کنند
بیش از نیم قرن از انتشار کتاب علی شریعتی درباره حضرت فاطمه می گذرد ولی این اثر همچنان خواندنی و قابل بحث است و شایسته است در ایام فاطمیه آن را دوباره مرور و بررسی کرد.
جمله رهبر انقلاب که هیچ چیز جای کتاب را نمی‌گیرد در کتاب «کم‌عمق‌ها؛ اینترنت با مغز ما چه می کند؟» اثبات شده است. با مرور بر این کتاب می فهمیم این دیدگاه صرفا از روی علاقه شخصی و نگرش سنتی به علم و دانایی نیست بلکه مبنای علمی دارد.
کتاب ناگفته‌های صورتی بررسی ظلم تاریخی به زنان با استفاده از منابع معتبر و بین‌المللی است و به طور ویژه به مقوله فمنیسم پرداخته شده است تا مشخص شود این مفاهیم تا چه اندازه واقعی هستند. البته شروع کتاب از مدتها پیش از غرب مدرن نشان می دهد چقدر این ظلم به زنان تاریخی است. در غرب مهمترین مصادیق ظلم سوءاستفاده جنسی (تجاوز و کالا قراردادن تبلیغاتی زن) و کارکشیدن از آنان (نگاه سرمایه دارانه به زن به عنوان نیروی ارزان کار) است.
البته عبارت کلیدی ظلم تاریخی در همه جهان بررسی نمی شود و برای پاسخ به یک پرسش احتمالی که مگر در سرزمین اسلامی ظلم نبوده است؟ تدبیری نشده است. هرچند در گوشه ای از کتاب برخی پیشرفتهای انقلاب اسلامی در حوزه تحصیل زنان بیان شده است ولی بازهم پرسش مذکور پاسخ داده نشده است. جمله شهید مطهری در کتاب نظام حقوق زن در اسلام که گفت: "در گذشته انسان بودن زن فراموش شده بود و امروزه زن بودن زن"، می‌توانست سرمشق و طرح کلی گزارش تاریخی درباره زن باشد ولی این طرح ناقص بیان شده و حق عنوان دوم کتاب یعنی عبارت «روایت ظلم تاریخی به زنان» ادا نشده است. اسلام زنان را از خشونت جاهلیت نجات داد و برای حمایت از آنان مهریه و حقوق دیگری قرار داد. امیرالمؤمنین زن را ریحانه نامید و بر این اساس توصیه هایی برای حفظ او بیان کرد بگذریم از اینکه بزرگترین ظلم بر بزرگترین زن تاریخ یعنی همسر او تحمیل شد! باید بدانیم بسیاری از رفتارهای مسلمانان با زنان ریشه قرآنی حدیثی ندارد و حتی زن می تواند بابت کار در خانه از همسرش اجرت بگیرد. گزارش تاریخ این مسائل می‌توانست تحلیل نویسنده کتاب، سید محمد حسین راجی، در مورد ظلم به زنان را تکمیل کند.
کتاب چگونه درباره کتابهایی که نخوانده‌ایم حرف بزنیم؟ اثر پی‌یر بایار است که با ترجمه محمد معماریان و مینا مزرعه فراهانی توسط انتشارات ترجمان به چاپ پنجم رسیده است. نویسنده یادداشت معتقد است با این کتاب توصیه‌ای عجیب از دل اندیشه مدرن بیرون آمده است.
پی‌یر بایار در کتابش توصیه ای عجیب دارد که می‌تواند بنیاد کتابخوانی را بر باد دهد اما نویسنده هدفش دشمنی با کتاب نیست بلکه نگرش او به جهان این است که می توان کتاب‌نخوانِ کتابدان بود. کتاب او نوعی حمایت از کتابداری و تضعیف کتابخوانی است.
خلاصه: کتاب محی‌الدین شیعه خالص از محقق پرکار و خوش‌فکر، محمد حسن‌وکیلی، ما را بیشتر با ابن‌عربی آشنا می‌کند. تحلیل آقای وکیلی در مورد موضع محی‌الدین درباره ایمان حضرت أبوطالب بسیار محققانه است ولی در نتیجه‌گیری وی به بیان احتمالات بسنده می‌کند و می‌گوید: ممکن است در این مسئله مستضعف باشد یا تقیه کرده باشد. می‌توان تحلیل استاد وکیلی را به صورت نهایی‌تر در یک نگرش توحیدی تکمیل کرد، همان‌طور که در همین کتاب این سخن در فصوص‌الحکم که پیامبر خلیفه‌ای برای خود تعیین نکرده را نه تنها خلاف تشیع محی‌الدین نمی‌داند بلکه آنها را یک سخن کاملاً شیعی تحلیل می‌کند! توجه به نگرش توحیدی محی‌الدین مسئله شیعه بودن یا نبودن او را در افقی بالاتر از اختلافات و رقابت‌های مذهبی قرار می‌دهد.
از مهم ترین ارزشهای کتاب آقا سعید تلاش برای فهم واقعیت ها به جای حذف آنهاست. شهید جعفری نقاط درخشانی در زندگی دارد: معنویت، علم، شجاعت و صراحت و غیرت و فعال بودن او باید برای نسل امروز روایت شود؛ چنانچه که در این کتاب بسیاری از آنها گفته شده است. مثلاً پیشرو و پیشتاز بودن او در موارد مختلفی نمود دارد یا معنویت او را می توان از زبان شهید صیاد شنید که به تعبیر نویسنده، «صیاد در کمند سعید» (ص61)بود یا اینکه زیر سایه روحانیت بود و معتقد بود «باید امضای همه آقایان باشد» (ص124).
علاوه بر اینها، ماجرای عضویت در انجمن حجتبه، بدبینی شهید بروجردی به شهید جعفری، اتهام همکاری با ساواک، برادر مارکسیست او و... همگی واقعیتهایی هستند که باید به درستی روایت شوند نه اینکه بیان آن را خلاف مصلحت تلقی کنیم.
کتاب آقا سعید نمونه دیگری است از داستان پرماجرای اختلاف روایت ها در انسان زمینی
نهاد کتابخانه های عمومی کشور از یک اثر مهم درباره خواندن با عنوان «مسافر، برج و کرم؛ سه استعاره درباره خواندن»[1] حمایت کرده و آن را چاپ و رونمایی کرده است[2]. آلبرتو منگوئل، پژوهشگر برجستۀ ادبیات و رمان‌نویس آرژانتینی، در این کتاب سه استعــارۀ اصلــی تاریخ خواندن را بررسی می‌کند: خواننده به‌مثابۀ مسافری که جهان را همچون یک کتاب می خواند؛ خواننده به‌منزلۀ ساکن برج عاج که دور از مردم است؛ و خواننده همچون کرم خورۀ کتاب که فقط از اطلاعات انباشته می شود.
تصرف کارگردان در این داستان نمونه قابل بحثی در سینماکتاب است:
داستان زخم شیر نوشته صمد طاهری قصه ای ضد جنگ است که با ظرافت یک شهر خراب شده و متروکه و حیواناتی رها شده و انسان هایی گرسنه را توصیف می کند. اقتباس از قصه استخوان دار از ساخت فیلم های سطحی جلوگیری می کند. ولی فیلم یدو با اضافه کردن حضور رزمندگان و تغییر پایان بندی آن را به قصه مقاومت تبدیل کرده است. نویسنده هم گفته است که پایان‌بندی فیلم اشکال منطقی دارد و اصلا همخوان نیست. در حالی که توجه نکرده که فیلمساز منطق ضدجنگ داستان را ارتقاء داده و تبدیل به منطق مقاومت کرده است پس قاعدتاً یدو نباید شهرش را ترک کند. شهری که محله ذوالفقاری دارد شایسته نیست فقط قصه ترک کردن آن روایت شود. تصرف مهدی جعفری در قصه، که خود یک مستندساز هم هست، مستند به واقعیات و متکی به آرمان‌هاست. تبلیغ بیشتر تفاوت‌های فیلم و کتاب به درک بیشتر هر دو اثر کمک می‌کند. گرچه داستان تفاوت‌های جدی دارد ولی واقعیت‌ها و نگاه مردمی نویسنده در فیلم حفظ شده و همین ویژگی داستان توجیه خوبی برای اقتباس از آن است.
در نشست سینماکتاب کرمانشاه مهدی جعفری کفت: آگاهانه در داستان تغییر ایجاد کردم. متاسفانه در کشور ما اقتباس کم اتفاق می‌افتد. اما نمی‌دانم چرا جهان ادبیات تلخ است اما در سینما باید امید و شادی وجود داشته باشد. نویسنده پایان فیلم را دوست نداشت دلیل این تغییرمن، نیاز به خلق یک قهرمان بود و باید این اتفاق می‌افتاد تا درام در فیلم به وجود می‌آمد.
وی افزود: به من گفتند اگر تلخی داستان را نگه داری شانس موفقیت تو در جشنواره‌های خارجی زیاد است اما می‌خواستم منصفانه‌تر به واقعیت‌ها نگاه کنم.
خلاصه:
کتاب کد۲۴ (با نام اولیه گفتگو با سایه) یک اثر بین آثار ستایش گران هدایت با منتقدین او و کتابهایی مانند حقیقت بوف کور (از محمدرضا سرشار که شهرت و تأثیرگذاری هدایت را یک سوءتفاهم و حاصل تبلیغات می داند) است که راه میانه را در پیش گرفته و از این نظر مورد تمجید افراد از طیف های فکری مختلف قرار گرفته است. این کتاب چند سند مهم درباره زمینه شکل گیری اثر بیان می کند: سینمای اکسپرسیونیستی، ترز دختر فرانسوی، نمادهای هندی، کافکا و خیام. مؤلف با این کار چند سند مهم جهت تحقیق و قضاوت بیشتر در اختیار تحلیل گران قرار می دهد تا متشابهات آثار هدایت به محکمات آن برگردانده شوند. مستند گفتگو با سایه هم با همین مضامین ساخته شده و در واقع کتاب و مستند نویسنده مشترک دارند.
ادعای قابل تأمل حبیب احمدزاده (نویسنده کتاب) این است که : «اغلب متون مکتوب در زمینۀ نقد بوف کور بر مبنای نظریۀ «مرگ مؤلف» استوار بوده‌اند. ولی در نقد روش تکوینی ناچار باید زمان و سرزمینی را که در آن می‌زیسته، در آن‌جا پرورش یافته، را در نظر گرفت». کتاب کد۲۴ تلاش می کند بدون قضاوت فقط اسناد را روایت کند البته در پایان او را هم نقد می کند و نویسنده علیه نیست انگاری قضاوت خودش را می نویسد.
هدایت کاملا غربی بود و کتاب کد24 از جمله آثاری است که تقلید را توسط صادق هدایت مستند می کند. صادق هدایت صادقانه می گوید: همه تقلید می کنند. اما هدایت می گوید تقلید با سرقت و چاپیدن فرق هست. از این جهت می توان گفت تقلید او شریک شدن در روح فرهنگ غربی است. اصالت و اوریژینالیته هدایت که فردید می‌گوید به یک معنا درست است ولی نه اینکه او مقلد نباشد. هدایت اصیل بود چون به معنای واقعی یک مرد فرنگی بود وعلت توجه زیاد غرب به بوف کور هم همین همسخنی بین آنهاست.
سایه در نیست انگاری نشانه مهمی است که البته نویسندگان مدرن به این موضوع توجه نشان داده اند. سایه در فرهنگ اسلامی حقیقت نازله عالم بالاست و در فرهنگ مدرن نماد عرفان نیست انگار. بوف کور روایت معکوس مصرع اول این بیت معروف حافظ است: سایه معشوق اگر افتاد بر عاشق چه شد/ ما به او محتاج بودیم او به ما مشتاق بود. سایه حافظ از جنس وجود است و سایه هدایت از جنس عدم.
حبیب زاده می نویسد: «خودکشی هدایت نوعی وحدت و هماهنگی بین تراژدی زندگی او و تراژدی قهرمان بوف کور به وجود آورد و این بالاترین‌دلیل تأثیر بوف کور در ذهن مخاطب و ماندگاری آن در ادبیات داستانی ایران است. اما آیا هماهنگی زندگی مؤلف با متن اثر عامل ماندگاری آن است؟ نظریه دیگر این است که بسیاری آثار بزرگ به دلیل سخنگویی زمان خود ماندگارند. دکتر داوری می‌گوید: من هدایت را به عنوان کسی که شاهد زمانه خود بوده است در نظر آورده‌ام و به گواهی تاریخی او می‌اندیشیدم. هدایت نه فقط راهبر نویسندگان بعد از خود است و به قول محمود دولت آبادی همه ما از تاریکخانه هدایت بیرون آمده ایم بلکه سخنگوی تاریکی و نیست انگاری زمانه است.
