مباحث این کتاب در چهارده فصل ویک مقدمه به شرح اجمالی زیر آمده است: ارکان و مبانی معرفت؛ معیار معرفت؛ معرفت شهودی و معرفت مفهومی؛ معرفت عقلی و میزان منطقی؛ مصادرهها، اصلهای موضوعی و معرفتهای مبتنی بر فرض؛ ثبات قضایای یقینی و دگرگونی تاریخ علم؛ طرح مسأله شناخت در آیات قرآن؛ طرح دعاوی منکران معرفت در قرآن؛ شرایط و موانع معرفت از نگاه قرآن؛ معرفت و ایمان؛ ابزارها و راههای معرفت؛ تقسیم در متعلق معرفت؛ مراحل معرفت و دگرگونی و اعتلای آن.
به طور کلی در این کتاب ضعف تبویب و عنوان بندی وجود دارد و من در طول مطالعه آن گاهی بین عنوان و متن ادامه آن نمی توانستم ارتباط برقرار کنم و علاوه بر این تکرار در مباحث دیده می شود: مثلا مبحث ابزارهای معرفت دوبار مطرح شده است (صفحات 216 و 297). گاهی شدت و کثرت مطالب فلسفی عرفانی آن قدر قابل توجه می شود که اساسا می توان گفت که با یک کتاب فلسفی عرفانی مواجه هستیم نه کتاب تفسیری. تا ابتدای فصل هفتم (از مجموعه 14فصل کتاب) مباحث قرآنی در حاشیه مباحث فلسفی قرار گرفته اند و در ادامه، برخی از فصول مانند فصل 12حتی یک بحث کوتاه قرآنی ندارند.
اما در این کتاب نکات مهم کم دیده نمی شوند:
1. جوادی آملی حق را به وجود تعبیر می کند(صفحه 195). این معنا با واژه حق به معنای «تحقق یافته» مخالفتی ندارد اما به هر حال تصریح به «وجود» که از کلمات کلیدی فلسفه است با این واژه قرآنی تحلیل می شود.
2. او در یک تحلیل قابل تأمل از آیه 9سوره سجده به عنوان شاهد قاعده فلسفی«النفس فى وحدتها کل القوی» بهره می برد که به «وحدت و یگانگی نفس با قوا و ابزارهای مختلف شناخت» اشاره دارد. جوادی آملی در صدد این است که اثبات کند این وحدت قوا همان امری است که از آیات قرآن کریم نیز استفاده میشود (صفحه 303)
3. در طی مباحث ، شواهدی بر ویژگی های معرفت شناسی قرآنی می توان خواند که گاهی این شواهد صریحاً بیان می گردد مثل این نکته مهم که:توجه به معلّم از ویژگیهای معرفت شناسی قرآنی است(صفحه 215)
4. او در مورد آیه إنّ فی ذلک لذکری لمن کان له قلب أو ألقی السّمع وهو شهید(ق/37) نکته ای لطیف در بیان تفاوت استماع و القای مسع می گوید که گویا تفاوت علم حصولی و حضوری است که در تمام کتب جوادی آملی مدنظر بوده و است: تعبیر آیه به (ألقی السمع) و عدم استفاده از عبارت «أسْمَعَ» و نیز آنچه که در ادامه آیه آمده است مشعر به این است که آن کس که گوش جان بر سخن صاحبدل میسپارد نه تنها علیم بلکه شهید است؛ یعنی نه تنها میداند و دانا میشود بلکه می یابد و دارا می گردد(صفحه 218)
5. او در مورد معرفت نفس تحلیل توحیدی دلپذیری دارد و آن را برخلاف تلقی مشهور و به معنی «شهود مراتی» معنی می کند: در تعبیر قرآن کریم شناخت شهودی نفس از قبیل شناخت مرآتی است. معنای آیه مزبور این است که چون نظر به خود فکنی به عنوان «ما بِهِ یُنْظر» نه این که خود را ببینی و از این راه بر بود خداوند استدلال نمایی، اصلا ً خود را مشاهده نکرده و فقط خداوند را خواهی دید( صفحه 294)
6. در بحث مهم و سنگین «سابقه علوم بشری» آنچه تاکنون من می دانستم این بود که آیه والله أخْرجکم من بطون أُمّهاتکم لا تعْلمون شیئاً وجعل لکم السّمع والأبصار والأفئدة لعلکم تشکرون(نحل/78) نافی اعتقاد افلاطون در خصوص این است که معتقد بود آدمی علوم خود و یا سرمایه آنها را از آغاز به همراه داشته و تحصیل و تدریس تنها تذکاری است برای یادآوری. اما جوادی آملی معتقد است که این ظاهر قضیه است و ماجرا به این سادگی ها نیست!
«هر چند که ظاهر آن آیه و این نامه بر ردّ سخن افلاطون و پیروان او دلالت دارد لیکن ابطال علوم سابق از طریق آنچه بیان شد و به این مقدار میسور نیست؛ زیرا که استعمال (لا تعلمون شیئاً) در دو مورد دیگر از قرآن کریم، در اعم از جهل و نسیان است:در سوره «حج» : ومنکم من یردّ إلی أرْذل العُمُر لکیْ لا یعلم من بعد علمٍ شیئاً و در سوره «نحل» میفرماید: (والله خلقکم ثمّ یتوفّاکم ومنکم من یردُّ إلی أرْذل العُمُر لکیْ لا یعلم بعد علمٍ شیئاً إنّ الله علیم قدیر). عبارت (شیئاً) در (لکیْ لا یعْلم بعد علمٍ شیئاً) نکره در سیاق نفی است لیکن کلمه «بعد علمٍ» قرینهای است که نشان میدهد منظور از آن مطلق نادانی، نیست بلکه خصوص نسیان و فراموشی است».(صفحه 306)
7. بحث پایانی هم در جای خود بسیار اساسی است که نشان از پیوند معرفت شناسی و خودشناسی است. دیگران گفته اند جهانشناسی هر کس وابسته به معرفت شناسی او است، اما جوادی آملی می گوید: گرچه جهانشناسی هر کس مرهون معرفت شناسی او است ولی معرفتشناسی هر کس ریشه در نفس شناسی او دارد، یعنی هر کس به هر گونه که نفس خود را میشناسد، معرفت را نیز متناسب با آن میشناسد. (ص352). کسانی که از طریق مفاهیم تصوری و تصدیقی در پی شناسایی نفس خود بر میآیند، غافل از این حقیقت هستند که در پرتو نحوه شناختی که از خود دارند، این راه را طی میکنند،(صفحه 352)
-------
مطالعه این کتاب را به بعضی ها حتما توصیه می کنم!
ماه مبارک رمضان، ماه دوری از گناهان، ماه بندگی مبارکتان باد.
****
ما و شما و همه هرچه داریم از خداست و هرچه توان داریم
برای خدا باید خرج کنیم.