همانطور که از عنوان پیداست این اثر یک کار میان‌رشته‌ای بین علوم ارتباطات و احادیث امام رضا(ع) است[1]. از مقدمه که اشاره به مشکلات سبک زندگی در زبان مردم دارد می توانیم برداشت کنیم که دغدغه نویسندگان بیشتر راهنمایی عامه مردم است نه متخصصین روانشناسی. بر این اساس قلم کتاب دقت علمی ندارد. فصل اول مهم ترین فصل است که بعد از بیان 6 پیش نیاز ارتباط، 9 روش ارتباطی امام را جمع آوری و معرفی کرده است. استفاده از دعا، شعر، روشهای عقلی و استدلالی، پرسش و پاسخ، جلوگیری از افراط و تفریط، مرزبندی در ارتباط، صبر در ارتباط، توجه به سطح فهم مخاطب و ارائه تدریجی اطلاعات از جمله روشهای ارتباطی هستند که نویسندگان با استنطاق از سیره امام به مخاطبین معرفی می کنند. در فصل دوم عوامل برقراری و در فصل سوم بازدارنده های ارتباط مؤثر بیان می شوند. البته برخی از این عوامل می توانند به عنوان روشهای ارتباطی هم معرفی شوند. مانند نشانه های غیرکلامی، انتقال غیرمستقیم پیام، ارتباط نزدیک و چهره به چهره.
منظور از ارتباط در کتاب «ارتباط فراگرد انتفال پیام از گیرنده به فرستنده مشروط به اینکه در گیرنده مشابهت معنای مورد نظر فرستنده صورت پذیرد» است. البته ارتباط مدنظر فقط تبلیغ و موعظه نیست بلکه مناظره هم در کتاب مورد اشاره قرار گرفته است.
کتاب‌های عیون اخبار الرضا(ع) و مسند امام رضا(ع) پایه مطالعات حدیثی نویسندگان برای تألیف بوده و فقط به احادیث اخلاقی و مناظرات امام اکتفا نشده بلکه گستره وسیع‌تری از احادیث را بررسی کرده اند. مثلا از احادیث طبی هم استفاده شده است. علاوه بر این برخلاف عنوان کتاب سیره امام فقط منبع نیست بلکه حدیث امام هم منبع هست.
این کتاب با طرح این موضوع در ذهن خواننده می فهماند که رفتار امام اصلاً ساده و مستقیم نیست و ظرائف و پیچیدگی های خاصی دارد. چقدر سیره و احادیث معصومین قابلیت کشف حقایق مغفول را دارد. در مباحث بین رشته ای گاهی همه حقایق به صورت صریح و آشکارا در اختیار پژوهشگر قرار نمی گیرند بلکه به استنطاق نیاز است. برای استنطاق از سیره امام انس با روایت و سیره لازم است. روح روایات اهل بیت می تواند به پرسش گر کمک کند. برای همین گاهی روایاتی بدون اشاره به موضوع ارتباط و کلمات مشابه می توانند منبع مفیدی برای پاسخ های محقق باشند. اما گاهی هم ممکن است که روایات بی ربط به مسئله پژوهش هم مورد استناد و نتیچه گیری نادرست قرار بگیرند. همچنانکه می بینیم برخی از روایات به بحث ارتباط مؤثر ارتباط مؤثری ندارند: مانند روایت خوردن گوشت (ص42). در حالی که این روایت به همراه روایات دیگر مانند نوشیدن و نوشاندن سویق[2] (ص60) قبل از مناظره، می توانست به عنوان مستقل برای مصرف خوراکی قبل از مناظره بیان شود. اما تحت عنوان ایمان و توکل بیان شده است. در حالی که باید تأکید کرد که رسیدگی جسمانی علاوه بر رسیدگی روانی هم در این جا لازم است.
دغدغه ای که برای نویسنده جدی نیست موضوع تحول در علوم انسانی است[3]. «مهارت ارتباط موثر» از جمله مهارت های زندگی و یکی از موضوعات مهم جامعه است که در استاندارد جهانی بهداشت نیز تعریف شده است. اما در کتاب پاسخی برای این سؤال نیست که آیا تمام گزاره های ارتباطی، تربیتی و روانشناسی جدید در سیره امام رعایت شده است؟ مثلاً در فصل سوم از یک روانشناس به نام توماس گردون دوازده بازدارنده پلید ارتباط نقل می شود (ص136) و بعد در ادامه می خوانیم: «حال موانع اترابط مؤثر در آثار رسیذه از امام رضا را به قدر بضاعت بازخوانی خواهیم کرد». اما علاوه بر اینکه عناوین بعدی شباهتی به مطالب روانشناس ندارند هیچ مقایسه ای هم دیده نمی شود. فقط در یک مورد یکی از نکات متفاوت در شیوه ارتباط مؤثر اسلام و غرب در ستایش افراطی از مخاطب(ص166) است که نویسنده شواهی می آورد که می فهمیم در روایات از آن نهی شده است.
توجه به سطح فهم مخاطب (ص47) یکی از پرتکرار ترین و پرتأکیدترین روشهای ارتباطی است ولی طوری در عنوان بندی بیان شده که به اندازه اهمیتش برجسته نیست. علاوه بر این باید علت این توصیه هم تبیین شود که در پاورقی با ذکری از یونس بن عبدالرحمن به آن اشاره ای گذرا شده است.
در کتاب برخی ناگفته ها وجود دارد: دوران امام رضا ع به ویژه در دوران ولایتعهدی ایشان، دورانی خاص در خصوص ارتباط امام شیعه با مخاطبان است. (ص58) بسیار مفید بود که متناسب با هدف کتاب روابط با مأمون تحلیل شوند. یک ولیعهد با یک خلیفه که عقیده متفاوتی دارد چگونه مواجه شده است؟ این رابطه با ارتباط یوسف و پادشاه مصر چقدر مشابهت دارد؟
حدیث سلسله الذهب هم در موقعیت شناسی و زمینه سازی برای بیان، هم دربیان سلسله راویان کلام و هم در فاصله گذاری بین کلام برای بیان روش ارتباطی مؤثر برای ما مناسب است. اما در کتاب فقط نکته اول بیان شده است (ص130) در حالی که پیام غیرکلامی مهمی در این حدیث هست. فاصله گذاری در حدیث برای برجسته کردن قسمت دوم کلام (بشرطها و شروطها) است تا زیر سایه قسمت اول قرار نگیرد هر چند برخی راویان اهل سنت قسمت دوم را در منابع خود نیاورده اند. حتی متن اصلی حدیث در پاورقی کتاب هم بدون قسمت دوم بیان شده است! (ص131)
[1] برخی منتقدان اظهار کرده اند این کتاب برعکس آنچه در مقدمه گفته شده، از دل مقاله‌هایی که مؤلفان کتاب از سال ۹۲ تا ۹۵ نوشته‌‌اند، تألیف شده و به همین علت ساختار یک کتاب را ندارد و باعث تقدم و تأخرهای منطقی شده است: iqna.ir/fa/news/3732259
[2] سَویق، از مهم ترین نوشیدنیهایی است که در احادیث ائمه علیهم السلام به مصرف آن سفارش، و خواص متعدد و مفیدی برای آن ذکر شده است. اما در این کتاب توضیحی در مورد آن بیان نشده است.
[3] اکنون نسبت به علوم انسانی جدید سه موضوع وجود دارد: گروهی مخالف مطالعات تطبیقی و بین رشته ای هستند و به سبک سنتی عمل می کنند. گروهی دیگر موضوع تحول در علوم انسانی را بی اهمیت می دانند یا با آن مخالفت می کنند و آن را محال یا بی نتیجه می دانند. گروه سوم اعتقاد به مطالعات تطبیقی با رویکرد تحول هستند.
عرض سلام و ادب از نظرات شما استفاده کردم البته خدمت استاد مشهدی هم در جلسه نقد و بررسی عرض کردم این کار در حقیقت پایان نامه ارشد اینجانب بوده و برای مداقه بیشتر قبل از چاپ کتاب قسمت‌هایی از پایان نامه را را در چهار مقاله چاپ کردم و بعد از اصلاحات کتاب را به چاپ رساندم