چرا مجموعه قرآنی و حدیثی برادران حکیمی الحیاه نامگذاری شده است؟ به نظر می رسد پاسخ به این سوال کلید درک کل کتاب و نیز پاسخ به این سوال باشد که چرا دوباره مولف/ مؤلفانی تدوینی تازه از احادیث را منتشر کرده اند و به آنچه تا به حال عرضه شده بسنده ننمودند؟ آیا این همه مجموعه های حدیثی در گذشته و در دوران معاصر کافی نبود؟
برای پاسخ به این سوال می شود سه احتمال را مطرح کرد
1. استناد به آیه 24 سوره انفال که ابتدای مقدمه مولف/مولفان به آن مزین شده است: یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا اسْتَجیبُوا لِلَّهِ وَ لِلرَّسُولِ إِذا دَعاکُمْ لِما یُحْییکُمْ . یعنی چون سخن خدا و رسول حیات بخش است پس نام این کتاب الحیاه گذاشته شده است.
2. اجتهادی بودن کتاب: این کتاب می خواهد رجوع مجددی به اسلام داشته باشد و آن را از تفاسیربیگانه بپیراید و همانطور که دوباره اشاره خواهیم کرد متعاقب این نگاه، می بینیم که این کتاب پر است از عناوین معاصر. در پاورقی می خوانیم: «اگر امروز ما براى گسترش عرصه هاى فقهى و اجتماعى نکوشیم، و واقعیات و تحولات را نشناسیم، یا نشناخته بگیریم، و آنها را وارد جریان فقاهت و اجتهاد نسازیم، اجتهاد و فقه و فقاهت را، از نظر زمانى، به عقب برگردانده ایم و به گذشته ملحق ساخته ایم. و همین گونه که شرط است که مجتهد، «حىّ» باشد، اجتهاد نیز باید «حیات» داشته باشد...» (ص24)
3. تأکید بر پیوستگی اجزای دین به عنوان مجموعه ای واحد: در جای جای کتاب می بینیم تأکید بر ارتباط زندگی فردی و اجتماعی شده است. نگرش نظام مند و سیستمی سخن اصلی مولف است. همانطور که در زیر عنوان کتاب این جمله نقش بسته شده است: موسوعة، اسلامیّة، علمیّة، موضوعیّة، تخطّط مناهج الحیاة الحرّة الصاعدة، للفرد و المجتمع، و تدعوا الى دعم نظام انسانىّ صالح، فی جمیع آفاق الأرض: مجموعهاى است دائرة المعارف گونه، منعکس کننده یک نظام فکرى- عملى به دست آمده از متن اسلام، شامل پاسخ به بسیارى از مسائل زندگى متحوّل انسانى، بر پایه پیریزى حاکمیّتى درست».. [1](ص17). اصطلاح حیات بیشتر در یک نظام و سیستم معنی می دهد تا در یک موضوه منفرد و ما وقتی می توانم ادعا کنیم که زندگی را روایت می کنیم که یک نظام را ارائه کرده باشیم. کاری که الحیاه در پی آن است.
با این سه پاسخ – که در تضاد با هم نیستند- می توان تصویری از این دائره المعارف به دست داد: مجموعه ای از سخنان حیات بخش خدا و رسول و وصایایش که سعی می کنند یک حیات اسلامی را در قالبی نظام مند ارائه کند با این قید که این نظام نظامی معاصر است و به قول خود کتاب نظامی انسانی[2] .
مهمترین تفاوت کتاب با دیگر مجموعه های حدیثی تاریخ در معاصر بودن و اجتهادی بودن آن است. اصطلاحات معاصر در این کتاب،که در مجموعه های حدیثی مرسوم نیست، نشان از تفسیری معاصر از آیات و روایات دارد. واژه هایی مانند ایدئولوژی، تکامل، کیفیت، فرد و اجتماع و حتی شناخت[3] . تقسیم بندی های کتاب در ابواب و مجلدات مختلف هم بر اساس تقسیم بندی های معاصر در علوم انسانی (شناخت، سیاست ، اقتصاد، انسان و خانواده و... ) است: برای نمونه به دو نتیجه از نتایج شمرده شده در مقدمه کتاب توجه کنید: «ح - عرضه داشت کمکى سزاوار (به اعتبار ارزشهاى محتوایى کتاب: آیات و احادیث)، به شکل دهى سالم و مناسب و حرکت آفرین، در علوم انسانى. ط- عرضه داشت کمکى سزاوار (به اعتبار ارزشهاى محتوایى کتاب: آیات و احادیث) به شکل دهى سالم و مناسب و حرکت آفرین در علوم سیاسى و (با مطالب جلد سوم تا ششم) علوم اقتصادى (به صورتى فراگیر و عمیق).» (ص25).
محمدرضا حکیمی گرچه مدعی مکتب تفکیک بود ولی از تفسیر عصری و چارچوبهای اندیشه های مدرن منفک نشده بود و در طبقه بندی علوم و اولویت بندی های خود از غرب مدرن به ویژه اندیشه چب تأثیر گرفته است. حکیمی وصی شریعتی بود و بنابه وصیت او می بایست آثارش را اصلاح می کرد اما این کار را نکرد و بنابه نقلی گفته ما باید آثار دکتر شریعتی را همانطور که هست حفظ کنیم و من در آثار شریعتی غلطی که ساختارشکن باشد، ندیدم. با این وصف آیا مثلاً کتاب حسین وارث آدم که شهید مطهری آن را روضه مارکسیستی دانست را حکیمی اصولاً قبول دارد؟ شواهد که این مشابهت را تأیید می کنند.
ذکر این نکته مهم است که از میان نگرش های معاصر تأکید حکیمی ها بر اجتماع و اجتماعی بودن و البته موضوع مهم عدالت است و نمی توان هر گرایش عصری را در این کتاب یافت. دیگر تألیفات محمرضاحکیمی حاکی از محوریت واژه هایی با این محتوا دارد: عدالت ، عینیت و اجتماع و نظام.[4] کافیست که نگاهی به کتابخانه آثار محمدرضا حکیمی بیندازیم. مثلا بسیاری از آثار حکیمی در باب عاشورا و نسبت آن با عدالت خواهی و قیام است، یا او انتظار را در کتاب خورشید مغرب مکتب اعتراض می داند نه تسلیم. کتاب الحیاه هم همین طور است: حدیثهایی در باب زندگی.
در ابتدا الحیاه قرار بود 6 جلد باشد اما اکنون مجلدات بعدی اضافه شده است. این مجلدات در سایت شخصی محمدرضاحکیمی معرفی شده اند.
جلد اول: این جلد از کتاب الحیاة به بررسی - شناخت و اصالت آن - و نیز - عقیده و ایمان - و - امتیازهای جهان بینی اللهی - می پردازد .
جلد دوم: دربحث اصول رسالت پیامبران و نیز ترسیم دقیق مختصات قرآن و نقش رهبران راستی درجامعه و برخی از ویژگی های ایشان و همچنین رسالت و تکلیف عالمان می پردازد .دربخشی دیگر از کتاب ، از ولایت و حکومت و تکالیف و مسؤلیت های حاکم اسلامی سخن گفته است .
جلد سوم: در باب مدخلی بر - اقتصاد اسلامی و ترسیم خطوط کلی - آن نوشته شده است . کتاب شامل پانزده فصل ، و هر فصل به ریز موضوعاتی فراوان تقسیم شده است .
جلد چهارم: در ادامه جلد سوم به ترسیم خطوط کلی اقتصاد اسلامی مپردازد . از فصل شانزدهم تا فصل چهلم را در بر گرفته است . ( افراط و تفریط های مالی ، اسلام و مبارزه گستر با فقر ، اندازه داری و میانه روی ، مبارزه با زر اندوزی و محدودیت مالکیت در شریعت اسلامی ) عنوان برخی از فصول این کتابند .
جلد پنجم: در ادامه جلدهای قبلی به بررسی خطوط کلی - اقتصاد اسلامی - می پردازد . و از فصل چهل و یک تا فصل پنجاه را در گرفته است . در قسمتی دیگر از این کتاب در باب شکلهای مختلف ( مالکیت ، نقش اساسی کار و گرمی در اقتصاد اسلامی ، بازرگانی ، ربا ، احتکار ، انفاق ) سخن گفته است .
جلد ششم: در ادامه جلد قبل به بررسی پنجاه فصل از موضوعاتی مانند : ( احسان در اسلام ، عدالت و اصلاح جامعه ، وظایف حکومت در برابر اموال ، هزینه های حکومت اسلامی ، زکات رسمی و غیر رسمی ،سطح زندگی برای توده ها ) و بسیاری دیگر می پردازد .
جلد هفتم الحیاة به موضوع جایگاه ارزش انسان اختصاص دارد . در این جلد پنجاه فصل درباره -انسان و فطرت او ، انسان و عاطفه او ، انسان و اراده او اختصاص یافته است . یکی از مهمترین مباحث این کتاب فصلی است که استاد به بررسی ( قلب - ماهیت ملکوتی آن ) پرداخته اند .
در جلد هشتم الحیاة ، مباحث مربوط به خانواده مطرح شده است . تعهد باوری و مسؤلیت شناسی انسان ، در باب خودش و خانواده اش ، از مهمترین مباحث این کتابند . باب هفدهم این کتاب در ضوابط در روابط اجتماعی بسیار خواندنی و کاربردیست.
* تحقیق کلاسی درس آراء و نظریات جدید در قرآن و حدیث،دانشگاه بوعلی سینا
[1] بگذریم از این که این جمله کلیدی با ترجمه ای متفاوت در زیرعنوان آمده است: دایره المعارفی اسلامی، علمی و پژوهشی که روش زندگی فرد و اجتماعی آزاد و پیشرو را ترسیم می کند و انسانهای سراسرجهان را به پیریزی یک نظام مردمی شایسته فرامی خواند. واژه های مردمی و انسانی هر کدام تلقی متفاوتی به بار می آورند. مردمی بیشتر نشان از عام بودن دارد و انسانی بودن طبیعی و فطری بودن را مدنظر می آورد.
[2] انسانی اصطلاحی معاصر است که در گذشته رایج بود. واژه انسانی را می توان در آرای کسانی که انسان را در نظریه قرارداد اجتماعی معنا کردند فهمید. در قرآن و حدیث بین انسان و مؤمن و بین یاایهاالناس و یاایهاالذین امنوا تفکیک شده است اما حکیمی همیشه به این تفکیک عنایت ندارد و مثلاً وقتی می گوید حرمت آبروی انسان از کعبه بالاتر است، بدون توجه به بار معنایی کلمات، کلمه انسان را جایگزین مؤمن کرده است.
[3] شناختن با شناخت هر کدام دوبارمعنایی دارند شناختن واژه ای متداول در دوران گذشته بود و شناخت به بحثهایی سیستماتیک در معرفت شناسی اشاره دارد. برای نمونه می توان به پسوند –شناختی در بسیاری اصطلاحات محافل علمی اشاره کرد
[4] جایی کسی می گفت الحیاه همان مارکسیسم در سیمای آیات و روایات است!! البته این طعنی شوخ طبعانه بیش نیست اما تلویحا به این اشاره دارد که در نبرد لیبرالیسم و مارکسیسم بر سر فرد و اجتماع، این مارکسیسم است که می تواند از سفره الحیاه نانی به دست آورد!
علی رغم دیدگاه شما،کتاب مفاتیح الحیات هم معاصر است.
-------------
از دقت نظرت ممنونم.
مفاتیح الحیاه به مسائل اجتماعی زندگی می پردازد و از این جهت شبیه الحیات است اما مانند الحیاه مبنای تقسیم بندی خود را بر اساس تقسیم بندی معاصر علوم انسانی (شناخت، سیاست ، اقتصاد، انسان و خانواده و... ) قرار نداده است و بیشتر سنتی بحث پیش رفته است. البته کار حکیمی یک مجموعه حدیثی است و من بین مجموعه های حدیثی مقایسه ای داشت ولی کار جوادی آملی گزینشی تر است.
به هر حال شباهتهای الحیاه و مفاتیح الحیاه قابل انکار نیست.