نقد کتاب/ قرائت عربی غربی از اسلام فیلسوفان

اسلام فیلسوفان، منجی لسود، ، ترجمه محمد باهر، نشر نگاه معاصر، 1394،

این اثر کوتاه نوشت به پیشنهاد مرحوم استاد صادق آیینه وند به فارسی ترجمه شده است و می توان آن را به نوعی یک تقریر عربی غربی از فلسفه و فیلسوفان مسلمان دانست. نویسنده در پی آن است که بگوید فیلسوفان دارای اسلام خاص خود هستند یعنی آنان نسبت به اسلام دیدگاه خاصی دارند که آنها را از از دیگر مسلمانان متمایز می سازد. جزئیات این تمایز اسلام فیلسوفان از طریق شرح حال زندگی فلاسفه و رابطه آنها با عامه، دیدگاه آنان درباره وحی و دین و نیز از طریق موارد اختلافی میان فلاسفه و سه نقطه بحرانی در اصول فلسفه مطرح می شوند.

به طور کلی می توان گفت که در مورد نسبت میان اسلام و فیلسوفان چند تلقی وجود دارد:

1. تلقی جدایی فرهنگ اسلامی و فرهنگ فلسفی: شاخص طرفداران این نظر غزالی است و بسیاری از علمای اهل منقولات. در این کتاب به این نظر تمایل وجود دارد و در جمع بندی هم به این نظر اشاره می شود.
2. سازگاری دین و فلسفه پس از تأویل عقلی و منطقی متن دین: در این دیدگاه وجه وجودی و شهودی فلسفه در پیوند با دین نادیده گرفته می شود و تلاش می شود ضمن اعتقاد به اینکه فلسفه و دین رابطه ظاهر و باطن دارند تأویل منطقی و عقلی از دین به وسیله فلسفه صورت گیرد.  در این کتاب گاهی از زبان  برخی فلاسفه مانند ابن رشد به بعد تأویلی فلسفه نسبت به دین اشاره می شود. یک نتیجه مهم چنین تلقی ای این است که فلسفه سهم اهل خرد و دین سهم عامه کم خرد می شود! چنانچه که در بخش اول این کتاب نبرد فلاسفه و عامه مورد تحلیل قرار می گیرد.
3. اعتقاد به وحدت دین و فلسفه در پایان سیر فلسفی جهان اسلام: در این اثر جای ملاصدرا به عنوان کسی که گفته می شود جامع کلام و فلسفه و عرفان بوده است خالی است و تنها در جایی از زبان فردی به نام «شیرازی» در مورد توجیه نظر ابن سینا در خصوص علم خدا به جزئیات نقل قولی صورت می گیرد و منبع این نقل هم پانوشت کتاب ابن رشد، تهافت التهافت، است! (ص82و83). لذا طبیعی است که این نظر هم در کتاب به طور کلی غایب باشد. گویی که فلسفه در اسلام به ابن رشد ختم شده است! در واقع این مهم ترین نشانه کتاب بر این حقیقت است که ما با اثری عربی به پیروی از فیلسوفان غربی مواجه هستیم که فلسفه اسلامی را تا ابن رشد به رسمیت می شناسند.
4. اعتقاد به وحدت دین و فلسفه در عین اعتقاد به اینکه این وحدت آتش زیر خاکستر است! معتقدان به این دیدگاه خطی از فارابی تا عصر حضر رسم کرده اند و نوشته اند«این خط، خط وحدت و جمع میان دین و فلسفه  و محو دوران آتش بس در جنگ دائم میان فلسفه و سیاست، در عین حفظ آتش زیر خاکستر است» (ما و تاریخ فلسفه اسلامی، ص19). اما طبیعی است که به تبع نادیده انگاشتن نظر سوم این دیدگاه ویژه که بیشتر در ایران معاصر مطرح شده است از دانش نویسنده غایب باشد.

به هر حال، نویسنده ضمن اعتقاد به «اسلام فیلسوفان» و یک فرهنگ فلسفی متمایز از فرهنگ مسلمانان است که در سه بخش نسبت اسلام و فلسفه را بررسی می کند:

او ابتدا در بخش اول از شرح حال فیلسوفان شروع می کند که از جایگاه اسلام در زندگی آنها تحقیقی به عمل آمده است مثلاً در جایی به احوال تضرع ابن سینا در عین برخی گزارش ها از شراب نوشی های او برای جبران ضعف بدن اشاره می کند (ص23). در همین بخش رابطه فیلسوفان با عامه مردم را بررسی نموده و نتیجه گرفته است که ستیز تاریخی میان فیلسوفان با عامه مردم موجب این شده است که آنان اسلام را در حد گنجاندنش در طبقه بندی دانش ها پایین آورده اند (ص32).

در بخش دوم به وحی و نبوت از نگاه فیلسوفان می پردازد. اینجاست که تقابل علم الهی و علم انسانی و قیاس عقل و وحی مطرح می شود. در این بخش با توجه به دیدگاه فیلسوفان دو نظر در مورد جایگاه وحی مطرح می شود(ص53) : الف) پیامبر جایگاهی برتر از فیلسوف دارد: مانند ابن رشد، هر چند که در بسیاری اوقات دانش های عقلی را بر دانش های شریعت برتری داده است. ب)فیلسوف جایگاهی برتر از پیامبر دارد: مانند نظر فارابی و اخوان الصفا. گفتنی است در این مورد انتقاداتی نیز در کشور ما بر طرفداران فلسفه وارد شده است و برخی شارحان فلسفه در مورد این نظر فارابی توضیحاتی داده اند اما در این کتاب چندان دغدغه توجیه نظر فارابی وجود ندارد و به طور کلی راهی متفاوت در پیش گرفته شده است.

در بخش سوم سه مسئله مشهور و اختلافی میان فلاسفه مطرح می شود (ص73): 1. مسئله قدم و حدوث عالم، 2. مسئله علم خداوند به جزئیات و عدم آن، 3. مسئله روحانی بودن معاد اخروی و یا جسمانی بودن آن. این سه مسئله در واقع سه اشکال غزالی در کتاب مشهور خود یعنی تهافت الفلاسفه هستند که موجب تکفیر فلاسفه شده اند و  نویسنده در این کتاب سعی می کند از زبان ابن رشد در کتاب تهافت التهافت پاسخ هایی به این اشکالات بدهد.

شاید بتوان گفت محور اصلی این کتاب پاسخ های ابن رشد به اشکالات غزالی است. اما نکته مهم این است که نویسنده به این نکته تصریح نکرده است که : «ابن رشد به ارتباط و اتصال میان دین و فلسفه قائل بوده است؛ ولی درک این اتصال و ارتباط چندان دشوار است که بسیاری از مفسران، ابن رشد و ابن رشدی ها را دو حقیقتی خوانده اند» (ما و تاریخ فلسفه اسلامی، ص22). لذا مقوله توضیح اسلام فیلسوفان برای عرب ها و غربی ها که فلسفه اسلامی را تا ابن رشد به رسمیت می شناسند، مشکل و دشوار است. اساساً «طی هزار سال اخیر در سرزمین های عربی هیچ اعتنایی به فلسفه نشده است. عرب ها نه در تفکر و نه در تعلیم و ترویج فلسفه تقریباً هیچ مشارکتی نداشته اند» (همان، ص53). این ویژگی عربی غربی در نگاه کتاب سبب شده است که گرچه در همه این سه بخش نکات جالبی از مسائل قابل طرح در نسبت اسلام و فلسفه برای خواننده یافت شود، اما ظاهراً تنها نتیجه گیری قاطع نویسنده این شده که فیلسوفان اسلام خاص خود را دارند (ص101)  و نام این کتاب بر همین موضوع اشاره دارد.

 با این وجود آخرین جمله کتاب از ابن رشد (محبوب ترین فیلسوف در کتاب) است که دعوت به حفظ ظاهر می کند و می گوید منظور از فرقه ناجیه در روایت «امت من هفتاد و دو فرقه می شوند...» ، «فرقه ای است که بر ظاهر شرع رفتار کرده است و آن را به گونه ای که برای مردم آشکار شود به کار نبرده است» (ص102). ناگفته نماند که این جمله را باید بر اساس اعتقاد به کم خردی عامه دین مدار نسبت به فلاسفه عقل مدار خواند و فهمید.

 

* منتشره در سوره اندیشه، شماره89و87