فیلسوفان همه یک چیز می گویند و نمی گویند!

   نام اصلی کتاب اتین ژیلسون، «وحدت تجربه فلسفی» The Unity of Philosophical Experience است که دکتر احمد احمدی آن را تحت عنوان «نقد تفکر فلسفی غرب»  ترجمه کرده‌ و  انتشارات سمت آن را به چاپ رسانده است. برای  خواننده حتماً این سوال مطرح می شود که چرا مترجم دست به چنین جعل عنوانی زده است؟! دلیل این کار به نظر مترجم این بوده که عنوان اصلی برای فارسی زبانان مبهم بوده است (ص1). اما به نظر این دلیل موجهی برای تغییر عنوان کتاب نباشد!

ژیلسون در یازده فصل کتاب گزارشی از فلسفه قرون وسطی تا زمان اگوست کنت ارائه می دهد و بیان می کند که در هر دوره چند اصل اصالت داده شده است. در قرون وسطی منطق و کلام اصالت پیدا کرده و در دوران مدرن اصالت روح و اصالت ریاضیات (توسط دکارت) و اصالت فیزیک (توسط کانت)  و اصالت جامعه شناسی (توسط کنت) مطرح شد. اما خلاصه سخن مهم ژیلسون را می توان در فصل دوازدهم که به «ماهیت و وحدت تجربه فلسفی» می پردازد، جست و جو کرد. به نظر ژیلسون ذهن بشر استعدادی فطری باید داشته باشد تا بتواند همه چیز را اصل قرار دهد اما هر گاه کوشیده است تا یکی از اجزاء کل موجودات را اصل قرار دهد هواره با شکست مواجه شده است. کوتاه سخن به نظر ژیلسون این است که شکستهای فلاسفه ناشی از این است که در به کار بردن مبدآ وحدتی که در ذهن است رعایت احتیاط نمی کنند (ص241). به عبارت دیگر علت همه شکستهای متافیزیک این است که فلاسفه یا از نخستین مبدأ معرفت بشر غفلت ورزیده اند یا آن را درست به کار نبرده اند (ص244). او می پرسد که چه چیز است که ذهن ناگزیر است آن را متعلق به همه اشیاء بداند و در عین حال آن را در دو چیز یکسان نداند؟ پاسخ این معما «وجود» است (ص241). پاسخی که همچنان تحقیق آزاد و دائمی درباره آن ادامه دارد و مسئله قابل نقد این است که  «آنچه تاکنون به نام مابعدالطبیعه وجود داشته تقریباً «چیز دیگر»ی بوده است» (ص245).

با این کلمات مهم ژیلسون درباره تاریخ فلسفه به یاد نظر برخی عارفان مسلمان می افتیم که معتقدند هیچ کس غیر خدا نمی پرستد و نمی تواند نپرستد! ولی در تعیین مصداق است که برخی مؤمن و برخی کافر می شوند. ژیلسون هم می گوید همه فلاسفه در توجه به مبدأ و وجود وحدت دارند اما در بیان فلسفی خود شکست خورده اند. همه به دنبال وجود بودند ولی علت نخستین نزد هر کس چیز دیگری شد. تالس اصل همه اشیاء را آب دانست، آناکسیمنس گفت آب نیست هواست. هراکلیتوس گفت آتش است و آناکسیماندر ظهور کرد گفت چیزی است نامتعین (ص240و241). دموکریتوس گفت: ماده. افلاطون: خیر. ارسطو: علم خویشتن یاب، افلوطین: واحد. فلاسفه مسیحی: وجود. کانت: قانون اخلاقی. شوپنهاور: اراده. هگل : مثال مطلق. برگسون: استمرار اخلاق. (ص237)

با این تلقی از وحدت تجربه فلسفی در تاریخ فلسفه است که می توان موضوع این کتاب را در عین بیان وحدت فلاسفه، بیان شکستهای فلسفی دانست. ژیلسون می خواهد بگوید: فیلسوفان همه یک چیز می گویند و نمی گویند! پس به نظرم عنوان فارسی کتاب (نقد تفکر فلسفی غرب) بیراه هم نیست!