نگاهی دوباره به مفهوم صراط مستقیم

صراط مستقیم یعنی چه؟ آیا تا به حال به وصف مستقیم فکر کرده ایم که چرا خداوند مهمترین وصف راه نجات را در مستقیم بودن می داند؟ تعبیر رایج این است که صراط مستقیم یعنی راه راست. راست هم یعنی عدم انحراف به چپ و راست! آیا مستقیم در زبان عربی قرآن همان راست بودن است؟

رابطه هدایت و مشیت در تبیین صراط مستقیم  آمده است : وَ اللَّهُ یَدْعُوا إِلى‏ دارِ السَّلامِ وَ یَهْدی مَنْ یَشاءُ إِلى‏ صِراطٍ مُسْتَقیمٍ (یونس/25). اساساً خدا کسی را به  صراط مستقیم هدایت می کند که بخواهد. این معنا در آیات دیگر هم تکرار شده است. (بقره/142و 213، انعام/39،  نور/46).  در پایان مسئله شرح صدر هم خداوند می گوید: وَ هذا صِراطُ رَبِّکَ مُسْتَقِیماً (انعام/126).

صراط مستقیم یعنی چه؟ مستقیم بودن را به راست بودن و به دوطرف جاده منحرف نشدن تعبیر کرده اند، چنانچه که در ترجمه های قرآن صراط مستقیم را راه راست معنا نموده اند. تلقی عمومی هم این است که صراط مستقیم ، چنانچه که از آیه بعد به دست می آید غیرالمغضوب علیهم و لاالضالین است. این معنا غلط نیست اما نیازمند تحقیق بیشتر است. راست به راهی گفته می شود که کج نمی شود، آیا راست بودن یعنی یکنواختی؟ از آیات قران بر می آید که مستقیم بودن نشان تبدیل ناپذیری است. خداوند صراط مستقیم را دیناً قیماً معرفی می کند: قُلْ إِنَّنی‏ هَدانی‏ رَبِّی إِلى‏ صِراطٍ مُسْتَقیمٍ دیناً قِیَماً مِلَّةَ إِبْراهیمَ حَنیفاً ... (انعام/161)

و آن دین قیم را در جایی دیگر خلقی تبدیل ناپذیر معرفی می کند: فَأَقِمْ وَجْهَکَ لِلدِّینِ حَنیفاً فِطْرَتَ اللَّهِ الَّتی‏ فَطَرَ النَّاسَ عَلَیْها لا تَبْدیلَ لِخَلْقِ اللَّهِ ذلِکَ الدِّینُ الْقَیِّمُ ... (روم/30)

نتیجه توحیدی که باید از این تبدیل ناپذیری فهمید این است که دین صراط مستقیم است یعنی تبدیل ناپذیر است وبه دست ما نیست. تبدیل ناپذیری و قیّم بودن را باید با هم تحلیل کرد. یعنی کیش ابراهیمی دین قیّم وبرپا دارنده است و او ما را به پا می دارد و ما برای اتصاف به آن کافیست که به آن دل بدهیم وتسلیم باشیم. استقامت هم یعنی تبدیل نکردن و تبدیل نشدن و صراط مستقیم صراط استقامت وتسلیم است.

اینجاست که حافظ به مدد دولت قرآن، در شعر خود معنای اصلی صراط مستقیم را به کار می برد. از نظر او سالک نگران خیر وشر آنچه در راه پیش می آید نیست بلکه کافیست که که استقامت بورزیم تا در راه باشیم. در راه آمدن همان گمراه نشدن است.

در طریقت هرچه پیش سالک آید خیر اوست/ در صراط مستقیم ای دل کسی گمراه نیست