زندگی در سفر چهارم

این متن به عنوان نقد ویژه بر روی شبکه کتابخوانان حرفه ای قرار داده شده است

چند سالی است که بحث امکان وجود بعد عملی در فلسفه به ویژه حکمت متعالیه در محافل علمی کشور مطرح می شود. اخیراً بر سر اینکه آیا انقلاب ما صدرایی هست یا نه هم مجادلاتی در گرفته است. اکنون با چاپ کتاب«مفاتیح الحیاه» شاید بشود به این سوال پاسخی داد؟ ارتباط این پاسخ با پرسش ما در هدف تألیف کتاب است.

مفاتیح الحیاه به جلد دوم مفاتیح هم معروف شده است. محور کتاب مفاتیح الجنان (یا همان جلد اول مفاتیح) تنها در باب عبادات فردی است. آیت الله جوادی سالها قبل درخطبه های نماز جمعه قم ایده تألیف جلد دوم مفاتیح را مطرح کردند و اکنون با همکاری جمعی از محققین حوزه علمیه قم این کتاب چاپ شده و با استقال زیادی هم روبرو شد به طوری که در همان نمایشگاه بین المللی کتاب چند بار به چاپ مجدد رسید. سوال این است : اینکه می گویند مفاتیح الحیاه جلد دوم مفاتیح است دقیقاً یعنی چه؟
این کتاب شامل تمام روایات و آیاتی است که به زندگی دنیایی انسان‌ها پرداخته است و با توجه به روایت‌هایی درباره ساخت مسکن، درختکاری، ایجاد آبادانی و محیط زیست تألیف شده است.
کتاب شامل پنج بخش است:
تعامل انسان با خود،
تعامل انسان با هم‌نوعان،
تعامل مردم و نظام اسلامی،
تعامل انسان با حیوان،
تعامل انسان با خلقت زیست محیطی.
آیا می توان پنج بخش کتاب مفاتیح الحیاه را معرف چهره اسلام در زندگی اجتماعی دانست؟ در اجتماع، سیاست، اقتصاد، حقوق و ... مورد نیاز است اما به نظر می رسد که این مسائل مدنظر مؤلفین نبوده است. بلکه موضوع و هدف کتاب به طور دقیق «آداب زندگی» است. در اینجا نظام و ساختارهای جامعه موضوعیت ندارند پس نباید انتظار داشته باشیم از ولایت فقیه، بانکداری، دیپلماسی و ... هم در این کتاب بحثهای جامعی ببینیم و تنها در بخش تعامل مردم و نظام اسلامی مسائلی همچون مرزبانی و اهمیت آن، آثار معنوی مرزبانی، اهمیت راز داری (حفظ اسرار مسلمانان)، مشارکت سیاسی، شهرداری (خدمات عمومی)، تکدی گری و .... مطرح شده است.
برخی گفته اند این کتاب نگاه تمدنی اسلام است و برخی موضوع کتاب را مهارتهای زندگی گذاشته اند اما این ها تعابیری دقیق نیست. «آداب زندگی» تعبیر بهتری است و شاید به تعبیری امروزی تر بشود گفت: سبک زندگی.
آیت الله جوادی آملی معتقد است این کتاب درباره زندگی است. البته ، همانطور که اشاره شد، منظور زندگی فردی نیست. ایشان می گوید: از خدای سبحان مسألت می‌شود که توفیق سلوک اسفار چهارگانه به ویژه سفر چهارم را به امت اسلامی عطا فرماید تا در متن حیات با دین زندگی کنند(ص62). پس مدعای مؤلف زندگی در سفر چهارم است. سفر چهارم اصطلاحی عرفانی نظری و به معنی سفر مع الحق فی الخلق است. یعنی عارف پس از سیر به سوی حق (سفر اول) و سیر در اسما و صفات او (سفر دوم) به سوی خلق بر می گردد(سفر سوم) و با معیت حق در خلق سیر می کند(سفرچهارم). آیا مفاتیح الحیاه مصداق سفر چهارم است؟ اگر پاسخ مثبت باشد می توانیم بگوییم که ایراد منتقدان به حکمت متعالیه وارد نیست که می گویند در زمینه عملی و اجتماعی سخنی به میان نیاورده اند. اما مهم این است که آداب و سبک زندگی مفاتیح الحیاه بر بنیادهای عرفان نظری در حکمت متعالیه استوار باشد.
شاید به نظر برسد که کتابهایی از این دست وجود داشته است. مثل «حلیة المتقین» علامه مجلسی، اما تفاوتی جدی در این میان وجود دارد: «در تمامی موارد قبلی گرچه از روایات اهل بیت استفاده شده اما اینها را افرادی نوشته اند که میتوان نام محدث را به نوعی بر آنان اطلاق نمود. این بزرگواران گرچه روایات زیادی را دیده بودند اما به دلیل آن که فقیه به معنای مصطلح آن نبوده اند بعضاً از جمع سالم بین روایات ناتوان بوده اند. از آن مهمتر فهم روایات اهل بیت ذیل قرآن است که خود تسلط ویژه ای بر قرآن میخواهد که احیاناً در توان برخی از آن بزرگان نبوده است. جهان بینی صحیح و عمیق داشتن که بر فهم صحیح از آیات و روایات مؤثر است هم نکته ی بعدی است که تسلط بر فلسفه می خواهد(ص39).
پس مفاتیح الحیاه تفسیر یک فیلسوف و عارف از آیات و روایاتی است که در باب آداب زندگی بحث می کنند. یعنی مبنا همچنان آیات و روایات است با این تفاوت که این بار نه یک محدث که یکی از نمایندگان حکمت متعالیه این مبنا را روایت کرده است. پس شاید بشود گفت شروع تحقیق در باب آداب زندگی از مبانی حکمت متعالیه (مانند وحدت وجود، اصالت وجود، حرکت جوهری و...) نبوده است و شاید هم این مبانی از عهده چنین تحقیقی برنیایند... به هرحال پاسخ در باب پرسش از بعد عملی فلسفه و عرفان همچنان باقی است و ما همینقدر می دانیم که مفاتیح الحیاه روایتی قابل تأمل از زندگی در سفر چهارم انسان است.