آخرین دفاعیات فلسفی یک متهم

چاپ شده در مجله سوره اندیشه ، شماره ۵۶و۵۷

فلسفه در دادگاه ایدئولوژی، رضاداوری اردکانی، نشرسخن، 1390، 272صفحه

دادگاه رسمی است: کیفرخواست صادرشده  اتهام  کلی گویی، تناقض و ابهام، بی اعتنایی به سیاست و مصلحت، مخالفت با وضع موجود، انتساب به فاشیسم و نازیسم و خشونت و قهر و استبداد و... را وارد کرده است. دادگاه طولانی شده است؛ جلسات متعددند و گفت و گوها فراوان. پرونده متهم 40سال است که در جریان است. شاکیان پرونده آدمهای متفاوتی هستند و داعیه های مختلفی دارند. اکنون که متهم دفاعیات خود را مدون کرده و به چاپ رسانیده است می فهمیم همه شُکات با وجود تنوع دیدگاهها در یک مسئله مشترکند و می توانیم برای این دادگاه نامی بگذاریم و بگوییم: فلسفه در دادگاه ایدئولوژی در حال محاکمه شدن است.

کتاب جدید داوری اردکانی پاسخ به سوء تفاهم ها، ‌اشکال ها و اعتراضات است و طبیعی است که بیشتر برای خوانندگان پیگیر و آشنا با آثار او جذاب باشد. البته این برای اولین بار نیست که داوری به سوء تفاهماتی که گربانگیر نوشته ها و گفته هایش شده است توجه کرده است. نوشتار «علم و اندیشه به جغرافیا تعلق ندارد» - که به عنوان فصل پایانی کتاب «فرهنگ،‌خرد و آزادی» به چاپ رسید - به روش گفت و گو محور (روش مورد علاقه دکتر داوری که حتی در نوشته های معمولی اش هم پنهان نیست) نوشته شده و به نوعی تلاش مفصل برای رفع سوء تفاهمات مخاطب است. بعدها این روش تمامی یک کتاب - فلسفه ،سیاست و خشونت - را به خود اختصاص داد. شاید بگویند علاقه داوری به مقوله بسیار مهم «همزبانی» علت گرایش به این سبک باشد اما می شود گفت دغدغه رفع سوءتفاهمات هم دلیل دیگری در اصرار بر این سبک نگارش است. در این روش نقل قول های فراوانی از افراد ناشناس نقل می شود که در واقع اتهاماتی هستند که بر فلسفه داوری ارائه شده اند. در کتاب «عقل و زمانه» بازهم ابهامات و پرسش های رایج پاسخ داده می شوند ؛ البته این بار مخاطبین اصحاب مطبوعات هستند. اکنون داوری آخرین تلاش های خود را برای دفاع از فلسفه روانه بازار نشر کرده است. کتاب فلسفه در دادگاه ایدئولوژی اگر چه صریحاً گفت و گو نیست اما سراسر ارجاع به اعتراضات و اشکال هاست.

در این کتاب از داوری گاه نکات جدیدی نسبت به آثار قبلی به چشم می خورد: تبیین علت پریشانی رفتار متفکرین با نظر به آیه 21سوره حشر(ص41)، تقسیم بندی انواع فیلسوفان تاریخ در نسبت با سیاست (ص52)، اضافه کردن «وحدت وجود و ماهیت» به شرایط نه گانه در مبحث «تناقض» (ص152)، اشاره به وجود تراژیک امیرکبیر(ص205)، معنای حقیقی پراگماتیسم (ص220) و...

اما اصل متن کتاب توضیح سوءتفاهمات است. داوری در این کتاب این جمله که در مرز سیاست و فلسفه زندگی می کنم را توضیح داده است ، باز هم ماجرای دعوای پوپری ها و هیدگری ها را شرح داده، جالب اینکه دغدغه رفع سوء تفاهمات و ابهامات او را به سخن گفتن با زبان تمثیل کشانده است. او می گوید: اختلافی که من با اهل فضل و قلم و بیان دارم به اختلاف در اصول و مبادی باز می گردد و مهمترین آنها اختلاف در دو اصل است. یکی اینکه قضایای فلسفه را با قضایای علم و سیاست قیاس نباید کرد... اصل دوم استقلال فلسفه از سودای سود و زیان و مصلحت اندیشی و غایت بینی است (ص215).

به نظر می رسد واقعا نویسنده احساس دادگاهی شدن را دارد: در ابتدای برخی فصول اشعاری از شعر نو (نیما و اخوان ثالث) دالّ بر دل گرفتگی و  افسردگی آمده است، مطالب کتاب مانند قطعات یک شعر پراکنده هستند و انسجام ندارند. او سعی کرده است از خود رفع اتهام کند و یک نفس در شرح مطالب خود قلم فرسایی کرده است چنانچه که گاه یک بند چندین صفحه طول کشیده است. ناشر و ویراستار هم گویا از این فضای محاکمه بی تأثیر نبوده اند چون کتاب پر است از اغلاط چاپی: از «فسلفه» در دادگاه ایدئولوژی تا دیگر کلمات متن کتاب! داوری در جایی از کتاب، گله می کند که«اکنون که آثار فکری منظم و پیوسته کم داریم و مجال مطالعه اندک است و مدام کمتر می شود، ‌بحث ها و نزاع ها غالباً از آنجا بر می خیزد» (ص171). به نظرم این انتقاد به خود داوری هم باز می گردد چون او هم آثار منظم که بشود نام رساله برآن گذاشت کم دارد (اینجا بدنیست یادی کنم از مقاله کوتاه اما منسجم «هیدگر و گشایش تفکر آینده» که یکی از بهترین توصیفات از آن متفکر آلمانی است) و سخنانش را در جاهای مختلف باید یافت و خواند و فهمید. البته تنها دلیل بدفهمی آثار او تکرار در توضیح مطالب نیست. بسیاری توضیحات داوری تکراری است و خودش هم گفته که این بحثی است که من سالهاست از آن خلاصی ندارم و چون صرفا با اهل فلسفه بحث نمی کنم ناگزیر باید بازهم توضیح بدهم(ص119). اینجا راز بدفهمی ها و دادگاهی شدن ها مشخص شده است: فیلسوف سروکارش با اهل فلسفه نیست. به نظر من برخلاف تصور مشهور، داوری دغدغه مسائل زندگی را دارد و در عالم فلسقی نمانده بلکه سعی کرده در عین جداکردن فلسفه ازعلم و سیاست و آرای همگانی، با فلسفه درباره زمانه خود بیندیشد. او علاوه بر مسائل فلسفه به هنر، ادبیات ، تکنیک، سیاست، فرهنگ، رسانه، ورزش، سینما، آموزش، کار و امور اداری، شهرسازی، نفت و... هم اندیشدیده است و تصور کنید نگاه فلسفی به این مسائل و جلب توجه کارشناسان در هر موضوع چه مباحثاتی را می تواند برپاکند!

گفتیم که تمام بدفهمی ها ذیل یک عنوان جمع می شوند: ایدئولوژی. در این کتاب داوری ایدئولوژی را صریحاً تعریف نکرده است. ایدئولوژی در افواه به معنای بایدو نبایدهاست. این موجود چه دارد که منشأ اتهام و دام گستری برای فلسفه شده است؟ داوری آفت ایدئولوژیک بودن را از زبان دیگران می گوید: اینها (ایدئولوگ ها) واقع بین نیستند و انتزاعی فکر می کنند و خلاصه دستی از دور بر آتش دارند (درباره علم، ص143). آیا دو اختلاف اصلی داوری با منتقدان یعنی سیاست زدگی و مصلحت بینی را می توان ذیل ایدئولوژی جمع کرد؟ آنچه مسلم است این است که داوری ایدئولوژی را نه فقط دام فلسفه بلکه دشمن همه انحای تفکر می داند: اکنون در همه جا و به خصوص در جهان در حال توسعه، ‌همه چیز با میزان ایدئولوژی و سیاست سنجیده می شود یا درست بگوییم فلسفه و هنر و حتی دین را در دادگاه ایدئولوژی محاکمه می کنند(ص224).