نقد و تحلیل کتاب دغدغه های فرهنگی

منتشر شده در ویژه نامه گفتمان الگو، شماره3

به طور خلاصه اصول فرهنگی مدنظر رهبری را می توان در چند مورد بیان نمود:

1.       فرهنگ در عین اینکه عملا از دیگر حوزه ها مستقل است اما معنایی وسیع داشته و همچون هوا تمام امور را در بر می گیرد و در درجه اول اهمیت است. لذا می بایست به همه حوزه های فرهنگی( ادبی، هنری و اعتقادی) پرداخت.

2.       فرهنگ قابل مهندسی کردن است ولی مهمترین مخاطب آن نیروهای تشکیلاتی خودجوش هستند.

3.       در حوزه فرهنگ خلأ و عقب ماندگی و نگرانی زیادی وجود دارد. «دغدغه» های فرهنگی اینجاست که معنای تمام خود را می یابند.

4.       کار فرهنگی نوعی جنگ است  چرا که دشمن در حال تهاجم است و بنابراین فعال فرهنگی همچون افسر جنگ محسوب می شود.

خواننده کتاب دغدغه های فرهنگی تا حدی می تواند به نکات فوق پی ببرد.

***

کتاب دغدغه های فرهنگی که در اردیبهشت ماه سال 1390 توسط مرکز صهبا به چاپ رسیده شرح مزجی یکی از بیانات محوری مقام معظم رهبری در سال 1373 است که با استفاده از دیگر بیانات معظم له تکمیل شده. این کتاب در 257 صفحه به چاپ رسیده است که حدود 100 صفحه آن پاورقی های ناشر است!

 کتاب به روش «سبک شرح مَزجی» نوشته شده است ؛ وقتی متن با شرح متن، به گونه‌ای در هم بیامیزند که متنی جدید به وجود بیاید، به اینگونه شرح، مزجی می‌گویند.  

بعد از فصل اول که «طرح دغدغه» مطرح می‌شود، سه فصل به عنوان پیش نیازِ ادامه‌ی بحث، آمده است. سه فصلِ «منشأ انقلاب اسلامی»، «فرهنگ و هنر ایران و انقلاب» و «جریان روشنفکریِ بیمار» در مجموع به شرح تاریخچه‌ی جریان فرهنگی ایران بعد از ورود اسلام تا زمان پیروزی انقلاب می‌پردازد. فصل «جریان روشنفکری بیمار» به بحث سه جریان روشنفکری بعد از پیروزی انقلاب می‌پردازد: جریان روشنفکری بیمار، جریان روشنفکری مذهبی و امتداد جریان روشنفکری بیمار. به نظر می رسد فصول پیش نیاز به ویژه ایجاد فصل روشنفکری تحت تأثیر سلیقه ناشر صورت گرفته باشد و شاید اگر کسانی دیگر در صدد طرح دغدغه های فرهنگی بودند این موضوع را این چنین تفصیل نمی دادند و به موضوعات مهم دیگری که در کتاب اشاره نشده یا اجمالاً مطرح شده اند، می پرداختند.

چاپ اول این کتاب در سال 1390 بوده است ولی  کمترین منابع از سخنرانی های دهه 80 انتخاب شده است. در این کتاب نظریات رهبری در باب شاخه های فرهنگ مانند شعر و حتی این اواخر سینما مورد بسط و تفصیل قرار داده نشده اند. یک مبحث مهم که در این جا مطرح نشده است «مهندسی فرهنگی» است. یکی از دیدگاه های رهبری این است که فرهنگ قابل برنامه ریزی کردن است و نمی بایست بر پیشرفت خودبه خود فرهنگی اکتفا کرد. اما خواننده با مطالعه کتاب به این پیش فرض مهم تئوریک پی نمی برد.

در این کتاب مبحث «جنگ نرم» هم صراحتاً مطرح نشده است. البته بحث تهاجم فرهنگی خود عقبه جنگ نرم است و نیز در این کتاب می خوانیم که دغدغه فرهنگی شبیه دغدغه در میدان جنگ است(ص18). اما جای خالی تصریح نکردن به یکی از مهم ترین اصطلاحات فرهنگی رهبری احساس می شود.

در همان اوایل کتاب فرهنگ با معنایی وسیع تعریف می شود که شامل همه بخش های فرهنگی می شود: مراد از فرهنگ ذهنیت های حاکم بر وجود انسانهاست(ص19).  چنین تلقی از فرهنگ سبب می شود که رهبری به همه حوزه های فرهنگی مانند ادبیات، شعر، سینما و تئاتر و معارف اعتقادی توجه نشان دهند و در جمله ای عجیب و قابل تأمل بگویند: کسی که از تئاتر، نقاشی عکس یا شعر چیزی نمی فهمد راه های معرفت به رویش بسته است (ص49).

یکی از اولین پیش فرضهای این کتاب و دیدگاه های رهبری تفکیک کار فرهنگی از دیگر امور است: اساساً می توان گفت اصطلاح کار فرهنگی در میان نیروهای حرب اللهی پس از انقلاب و تحت تأثیر بیانات ایشان رایج شده است. چنانچه که خود در اهمیت این کار آرزوی پیوستن به آن را دارند: فکر می کردم بعد از ریاست جمهوری گوشه ای بروم و کار فرهنگی بکنم (ص159) اینجاست که ایشان بارها اعلام کرده است: در عرصه فرهنگ به معنای واقعی کلمه احساس نگرانی می کنم(ص18) این تأکید بر این اساس است که نگرانی  درعرصه سیاسی و اقتصادی وجود ندارد (همان). اعتقاد رهبر از همان آغاز رهبری(12/10/68 ) این است که کار فرهنگی بیش از کار سیاسی مهم است (ص22)  و مسئله فرهنگ مسئله اول کشور دانسته می شود.

راه حل اصلی کار فرهنگی تجمع و تشکیلات است: هر چه می گذرد تجمع اصحاب حق را واجب تر و فوری تر احساس می کنم(ص16)، هیچ کاری در دنیا بدون تشکیلات پیش نمی رود... فرد باید در جمع حل شود (ص143). در سالهای اخیر ایشان ارتباط نزدیک تری با تشکل های فرهنگی برقرار کرده اند و سازماندهی های بیشتری را مورد حمایت قرار دادند. حتی رسما در آغاز سال 1393 خطاب خود را در در جه اول جوانهایی قرار دادند که در سرتاسر کشور فعّالیّتهای فرهنگی را به صورت خودجوش شروع کردند  و معتقد بودند این فعالیتها خیلی هم وسیع شده است.

به نظر می رسد ایشان خود را در همه زمینه های فرهنگی صاحب نظر نمی دانند و توقع دارند که دیگران هم این توقع را نداشته باشند. رهبر به نوعی توقع نظر و عمل از یاران انقلاب دارند : از من توقع پیشنهاد عملی ندارم این شمایید که باید هم پیشنهاد عملی بدهید و هم خودتان عمل کنید(ص23).

در جایی خواندم ( و در این کتاب ندیدم) که ایشان در حوزه ادبیات و شعر خود را صاحب نظر دانسته ولی در سینما  و تئاتر این ادعا را از خود سلب کرده اند، چنانچه که در این کتاب می خوانیم : در حوزه شعر رشد خوبی داشتیم اما در سینما و تئاتر رشد مطلوبی نداشتیم (ص48) نگرانی و دغدغه رهبر این است که ما در برخی حوزه های فرهنگی جزو عقب ترین حوزه ها هستیم: تیغ انقلاب در هیچ جبهه ای کندتر از جبهه روشنفکری و هنر نبود (ص76).

یکی از دغدغه های فرهنگی ، تأکید بر استفاده از هنر برای نفوذ کردن بر مخاطب است : حرف حق را با شیوه های نو، با زبان های جدید و استدلال های تازه و آرایش خوب بیان کنید (ص142). ایشان در جایی دیگر سیاسی نبودن هنر را رد کرده و معتقد بودند که بیشترین استفاده سیاسی از هنر را خود غربی ها که تئوری هنر برای هنر را ترویج می کنند مرتکب شده اند.