خدا فرمان داده أَقِمِ اَلصَّلاٰةَ لِدُلُوکِ اَلشَّمْسِ إِلىٰ غَسَقِ اَللَّیْلِ وَ قُرْآنَ اَلْفَجْرِ إِنَّ قُرْآنَ اَلْفَجْرِ کٰانَ مَشْهُوداً (اسراء٧٨) و‌نیز: وَ أَقِمِ الصَّلاةَ طَرَفَیِ النَّهارِ وَ زُلَفاً مِنَ اللَّیْلِ (هود۱۱۴) و‌نیز: وسَبِّح بِحَمدِ رَبِّکَ قَبلَ طُلوعِ الشَّمسِ وقَبلَ غُروبِها ومِن آناء اللَّیلِ فَسَبِّح وأطرافَ النَّهار(طه۱۳۰).
از این آیات بر می آید که حرکت خورشید و تغییر شب و روز زمان نماز را تعیین می کنند. اساسا عباداتی مانند نماز و روزه و حج بسیار زمانمند است تاجایی که عبادات بدون رعایت زمان و مواقیت، به ورود نامناسب و دزدانه به خانه تشبیه شده است: یَسْئَلُونَکَ عَنِ اَلْأَهِلَّةِ قُلْ هِیَ مَوٰاقِیتُ لِلنّٰاسِ وَ اَلْحَجِّ وَ لَیْسَ اَلْبِرُّ بِأَنْ تَأْتُوا اَلْبُیُوتَ مِنْ ظُهُورِهٰا وَ لٰکِنَّ اَلْبِرَّ مَنِ اِتَّقىٰ وَ أْتُوا اَلْبُیُوتَ مِنْ أَبْوٰابِهٰا وَ اِتَّقُوا اَللّٰهَ لَعَلَّکُمْ تُفْلِحُونَ (بقره١٨٩). این هلال ها که واقیت مردم هستند اشاره به ماههای دوازده گانه هم دارند. ماههای دوازده گانه ماهیت عنداللهی دارند: إنّ عِدَّةَ الشُّهُورِ عِندَ اللَّهِ اثْنَا عَشَرَ شَهْرًا فِی کِتَابِ اللَّهِ (توبه36) نه ماهیت فانی این جهانی. این یعنی زمان در اینجا اصالت دارد و باقی است: ما عِندَکُم یَنفَد وما عِند الله باقٍ (نحل96).
حتی در قرآن می بینیم که نماز یک واجب زمانمند است: فَإِذَا اِطْمَأْنَنْتُمْ فَأَقِیمُوا اَلصَّلاٰةَ إِنَّ اَلصَّلاٰةَ کٰانَتْ عَلَى اَلْمُؤْمِنِینَ کِتٰاباً مَوْقُوتاً (نساء١٠٣).
از برخی آیات دیگر می فهمیم که اوقات شرعی (صبح و شب و ظهر و شام) محل حمد و تسبیح خداست و گویا تسبیح ما با تسبیح دیگری که خدا از آن خبر داده هماهنگ می شود: فَسُبحانَ اللهِ حینَ تُمسونَ وحینَ تُصبِحون ولَهُ الحَمدُ فِی السَّماواتِ والأرض وعَشیّاً وحینَ تُظهِرون(روم ۱۷ و۱۸). این آیه بیشتر این نظر را تقویت کند که اوقات شرعی خاصیت تکوینی دارند نه قراردادی.
اکنون پرسش حساس این است که اگر وقت و زمان قابل تشخیص نباشد یا عمل به آن تکلف آور باشد، حکم نماز و روزه چیست؟
روزه چون قابل تبدیل است و چون ملاک طاقت در آن به رسمیت شناخته شده دشواری کمتری دارد. اما همانطور که گفته شد نماز واجب زمانمند (کتابا موقوتا) است. این جمله دو‌معنی دارد: نماز در هیچ «وقت»ی ترک شدنی و تبدیل شدنی (مانند روزه) نیست. معنی دوم این است که اگر «وقت» مشخص نباشد(مانند قطب شمال و جنوب) امکان اسقاط تکلیف وجود دارد. این‌نکته دوم بسیار حساس است و فقها آن را بعید (و نه محال) می دانند. اکنون فرصت و تخصص این‌نکته وجود ندارد.
اشکال دوم عسر و حرج مؤمنین بود. در گذشته زندگی با اوقات شرعی هماهنگی بیشتری داشت اما در دنیای مدرن زمانبندی ها بر اساس ساعت و‌دقیقه است و بیشتر کمیت ها و اعداد قراردادی ملاک برنامه ریزی هستند. این دوگانگی در زندگی اهل نماز و روزه اختلالاتی به وجود آورده است و آنها مجبورند علاوه بر هماهنگی با قوانین قراردادی بشری، همچنان با گردش خورشید و شب و روز هماهنگ باشند؛ به طور مثال در بخشی از سال یک مؤمن اهل نماز و روزه کمتر می خوابد و بیشتر بیدار می شود!
تغییر ساعت اداری در ایران به دلیل صرفه جویی انرژی صورت گرفته است ولی به طور اتفاقی این نظر را قابل طرح کرد که آیا می توان زمانبندی زندگی را با اوقات شرعی تغییر داد؟
زمان و زمانه کدام یک بر دیگری اولویت دارند؟ آیا وقتی اوقات شرعی با عادات بشر جدید ناهماهنگ‌است نمی توان به فکر تغییر عادات و درانداختن طرح نو باشیم؟ این پیشنهاد یعنی فعلا باید منتظرانه صبر پیشه کنیم! برخی نواندیشان دینی(1) چون به قوانین مرسوم و‌متداول تسلیم شده اند در مورد اوقات شرعی به دیدگاه های بی سابقه ای که بی اعتنا به خورشید و شب و روز است رسیده اند. در این بدعت فقهی لازم نیست نماز صبح را قبل از طلوع آفتاب اقامه کرد بلکه ملاک، زندگی روزمره است.
در این دیدگاه ادعا می شود علائم طبیعی طریقیت دارند و نه موضوعیت؛ و معیار اصلی «طول» روزه و «فاصله‌ی زمانی»که در گذشته با زبان دیگری بیان شده است. یکی از اشکالات این ادعا ، علاوه بر خلاف ظاهر بودن، این است که یک مسئله مهم نادیده گرفته می شود و آن متغیر بودن این فاصله زمانی در طول سال است. اراده تکوینی خداوند این است که هیچ دو وقت شرعی در طول سال یکسان نباشند و بلکه هیچ دو مکان وقت شرعی یکسان نداشته باشند. این سیالیت را می توان مورد تفکر قرار داد ولی خداوند با مبحث (ولوج لیل و نهار) بر این واقعیت هستی تأکید و تصریح کرده است: ذَلِکَ بِأَنَّ اللَّهَ یُولِجُ اللَّیْلَ فِی النَّهَارِ وَیُولِجُ النَّهَارَ فِی اللَّیْلِ (حج61). با این وصف، تغییر ساعت امروزی (که نهایتا یک جابجایی یک ساعته در هر شش ماه و یا بر اساس تغییر نصف النهار است) اصلاً با تغییر مداوم و شبانه روزی هماهنگ نیست و اگر بخواهیم فاصله زمانی به دست بیاوریم 365 نوع فاصله خواهیم داشت!
اکنون که دولت ساعت نامتعارفی برای شروع کار ادارات اعلام کرده اعتراض عمومی یا قلم نقادانه دیده نمی شود چون همه نگران مصرف انرژی هستند اما مطمئنا ساعات متغیر زندگی که هماهنگ با ولوج (دخول) لیل و‌نهار در یکدیگر باشد موجب عادت شکنی و واکنش مردم معتاد به زندگی معاصر می شود.
چه باید کرد؟ اصالت دادن به اوقات شرعی موجب عسر و حرج مؤمنین است و هماهنگ کردن و‌تطبیق اوقات شرعی با زندگی دنیوی نیازمند تأویل خلاف ظاهر کلمات قرآن است! زمان یا زمانه؟ مسئله این است!
اینجاست که نیاز به تمدن دینی بیشتر احساس می شود و انتظار برای سرزمین موعود بیشتر درک می شود.
فعلا که نمازی ها تا آخر مرداد حال بهتری دارند چون راحت تر می توانند با طراوت نماز صبح ، نه با چشمان خموده‌خواب کسالت بار بعد از طلوع، به یک‌روز تازه سلام می دهند!
***
1-دکتر ابوالقاسم فنایی در بخشی از مقاله مفصل خود (درباب تعیین اوقات شرعی و کیفیّت روزه‌داری در روزهای بلند) می نویسد:
اگر زندگی روزمره‌ی انسان‌ها در دنیای جدید، اعم از این‌که مسلمان باشند یا غیر مسلمان، بر مدار ساعت می‌چرخد، نه بر مدار طلوع فجر و طلوع و غروب آفتاب، چرا زندگی دینی آنان باید بر مدار دیگری بچرخد و بر اساس معیاری دیگر تنظیم شود؟
درحقیقت ادعا این است که ذکر معیارهای طبیعی/ جوی مذکور در قرآن و سنت به خاطر این نبوده که این معیارها «موضوعیت» دارند/ «تعبدی» هستند، و حکمتی غیبی و اخروی در پس پشت آنها نهفته است، بلکه به خاطر این بوده که این معیارها بهترین و ساده‌ترین معیارهای در دسترس در زمان نزول قرآن و قرن‌ها پس از آن بوده‌اند.
... بر این اساس می‌توان ادعا کرد که آن‌چه موضوعیت و مطلوبیت دارد «طول» روزه و «فاصله‌ی زمانی» میان نمازهای روزانه است، نه معیارهای مذکور در قرآن و سنت برای تشخیص این طول و فاصله‌ی زمانی.
