کتاب«فرهنگ اسلامی و توسعه اقتصادی»*

کتاب«فرهنگ اسلامی و توسعه اقتصادی»**به بررسی سازگاری یا ناسازگاری فرهنگ اسلامی و توسعه اقتصادی می پردازد و ظاهراً تجدید چاپ هم نشده است. نویسنده مبانی توسعه را مثبت و سازگار ارزیابی می کند و فقط پی آمدها را منفی و مثبت می داند. او می توانست پدیده های مدرن مانند پول، بانک و اعتبارات مالی، صنعتی شدن ، اوقات فراغت، دنیای مجازی و وسایل تکنیکی را با این معیارها بسنجد. اما به همین مقدار تحلیل بسنده می کند...

***

طبق معمول در کتابهایی از این نمونه، تعاریف ابتدایی متعدد هستند و تعریف نهایی هم مفصل: توسعه اقتصادی به وضعیتی گفته می شود که در آن انسان به گونه ای تربیت گردیده که با تسلط بر تکنولوژی مدرن و استفاده بهینه از منابع ، توان برنامه ریزی فراگیر برای تأمین رفاه جامعه را داشته و زمینه مناسب برای نیل به کمالات انسانی برای همگان را فراهم کند(ص25).

علی رغم این تعریف نه چندان کارگشا، نویسنده در سه نکته مهم مقداری از موضع خود را روشن می کند: 1-تکنولوژی از نظر ذاتی فسادآور نیست 2- رشد تکنولوژی زمینه های فرهنگی خاص خود را می طلبد. 3-تکنولوژی و رشد اقتصادی پی آمدهای فرهنگی خاص هم دارد(ص30).

در بخش اول، آقای خلیلیان بعد از تعاریف به بیان مبانی فرهنگی و اجتماعی توسعه در غرب می پردازد وی تقریباً این مبانی را در بخش دوم تحت عنوان مفاهیم سازگار با توسعه اقتصادی در فرهنگ اسلامی در 5 فصل تکرار می کند: 1-اهتمام به علم و تعقل در اسلام 2- تأکید بر کار و کوشش 3-اتقان در عمل 4- سفارش به نظم و انضباط 5- عزت و سربلندی جامعه اسلامی. با وجود آنکه مبانی توسعه سازگار با فرهنگ اسلامی معرفی می شوند اما «پی آمدها»ی آن به دو بخش مثبت و منفی تقسیم می شوند. پی آمدهای مثبت: رفع نیازها، صرفه جویی، افزایش رفاه و تولید(ص46). پی آمدهای منفی هم: 1-تنوع گرایی ولذت طلبی2-  اسراف و تبذیر در مصرف و نقش تبلیغات 3- آلودگی محیط زیست.

بخش دوم به بحث اصلی یعنی مقایسه مفاهیم سازگار و ناسازگار فرهنگ اسلامی و توسعه اسلامی می پردازد. در بخش مفاهیم ناسازگار به 5 مورد اشاره می شود: 1- اعتقاد به معاد و نکوهش دنیاطلبی 2-اعتقاد و رضایت به قضا و قدر 3- ترغیب به زهد و قناعت 4-توکل و رزق مقسوم 5- قوانین ثابت اسلام و مقتضیات زمان. مورد اول با سوم و مورد دوم  و چهارم همپوشانی دارند و حتی می توان گفت یکی هستند! و مورد پنجم هم بیشتر از آنکه به بحث توسعه و اقتصاد و دنیا ارتباط داشته باشد به تجدد و مدرنیته – از حیث نوبودن و تازگی زمان- مربوط است. بنابراین به جای 5 مفهوم دو مفهوم اساسی در اسلام وجود دارد که می تواند مانع توسعه و پیشرفت محسوب شود. یکی نکوهش دنیاطلبی و ترغیب به زهد و قناعت و دیگری اعتقاد به تقدیر و توکل و رزق مقسوم. به نظر می رسد این دو اصل بر سر پذیرش مبانی و پی آمدهای توسعه چالش ایجاد می کنند.

خلیلیان پس از بحثی روایی در مورد دنیاطلبی می نویسد: جمع بین دنیا و آخرت از لحاظ برخورداری و استفاده از هر دو ممکن است و آنچه ممکن نیست ایده آل بودن و هدف نهایی قرار گرفتن هر دو است (ص155) و در مورد زهد هم می نویسد اصالت با جنبه روحی زهد است یعنی دلبسته نبودن به دنیا و مظاهر آن(ص193) و بلکه زهد آثار فردی و اجتماعی در همدردی و ایثار، استقلال و عزت و سرعت بخشی به توسعه دارد(صص198-196).

در مورد توهم ناسازگاری قضا و قدر با توسعه می نویسد: این اشکال از آنجا سرچشمه می گیرد که اراده و اختیار انسان از سلسله علل و اسباب نظام عالم حذف و نادیده گرفته شده است (ص170) و پس از بحث از امربین الامرین ادامه می دهد اعتقاد صحیح به قضا و قدر فرد را در تلاش و کوشش مطمئن تر و به نتیجه کار امیدوارتر می کند (ص175). او در موضوع توکل و رزق مقسوم می نویسد فرق است بین این که انسان در کارش اعتماد به کسی داشته باشد و این که کار نکند (ص206). سعی و تلاش فرد یکی از عوامل اصلی در میزان رزق و روزی او می باشد (ص214). اعتقاد به رزق مقسوم اطمینان می آورد و اضطراب و نگرانی آینده را بر طرف می کند (ص215).

نویسنده در حین بحث از مفاهیم سازگار با توسعه به اهتمام به علم در اسلام اشاره می کند ولی بعد به شبهه ای می رسد: روایتی که علم را به سه بخش منحصر کرده است: ایه محکمه، فریضه عادله و سنت قائمه . و باقی علوم غیر از این سه را فضل(زیادی) می خواند! این انحصار سه گانه می تواند اهتمام به نگرش علمی را با چالش مواجه کند و مفهومی سازگار را به مفهوم ناسازگار با توسعه بدل نماید. وی با پاسخ شهید مطهری به این شبهه - که روایت را متعلق به زمان شرایط زمان صدر اسلام که علوم مدون نشده بودند می داند- موافق نیست و می گوید ظهور اطلاق کلام و جامعیت و خاتمیت اسلام اقتضا دارد آن را ناظر بر تمامی زمان ها بدانیم (ص67). در پایان می نویسد یادگیری همه علوم نافع ارزشمند است و برای توضیح بیشتر به پیوست هم توضیحات مترجم و شارح اصول کافی (که دارای تمایلات روشنفکری است) ارجاع می دهد. هر چند  از کنار این روایت سریع عبور می کند ولی به نظر می رسد یکی از موارد ناسازگاری فرهنگ اسلامی با توسعه همین انحصار علوم به شاخه های خاص است که می بایست با تحلیل روایی و عقلی بیشتری مورد بررسی قرار گیرد.

در جمع بندی کتاب می توان چالش های سازگاری توسعه با اسلام را در سه مورد اصلی خلاصه نمود:

1.زهد و نکوهش دنیاطلبی

2.اعتقادبه قضا و قدر و رزق مقسوم

3. تقسیم معلومات به علم و فضل (زیادی)

آقای محمدجمال خلیلیان می توانست با توسل به این مفاهیم تلاشی مبنایی برای تحلیل بنیادین توسعه ارائه دهد. ظاهراً او مبانی توسعه را مثبت و سازگار ارزیابی می کند و فقط پی آمدها را منفی و مثبت می داند. او می توانست پدیده های مدرن مانند پول، بانک و اعتبارات مالی، صنعتی شدن ، اوقات فراغت، دنیای مجازی و وسایل تکنیکی را با این معیارها بسنجد. اما به همین مقدار تحلیل بسنده می کند و پس از بیان پی آمدهای منفی توسعه غربی در عناوین کلی، در بحث اصلی خود ادعای ناسازگاری مفاهیم پیش گفته را با توسعه «توهم» دانسته و حتی سعی می کند آثار مثبت آن را در سرعت بخشی به توسعه صحیح نیز بیان کند.

 

* منتشر شده در مجله گفتمان الگو، شماره6

**فرهنگ اسلامی و توسعه اقتصادی، محمد جمال خلیلیان اشکذری، انتشارات مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره)، 1383