سر و گوش آب دادن در دنیای یک «محقق»*

ابن عربی وارث انبیاء ، ویلیام چیتیک، ترجمه هوشمند دهقان، 1393، نشر پیام امروز، 208صفحه

مطالب نوشته شده در مورد ابن عربی را به یک اعتبار می توان می توان به دو بخش تقسیم کرد: قبل از قرن بیستم و از قرن بیستم به بعد. از گذشته شارحان ابن عربی داشتیم اما ابن عربی پژوهان در دوران معاصر شکل گرفتند. یکی از ثمرات ابن عربی پژوهی شناخت مدون و همراه با اصول پژوهشی است. تا پیش از سده بیستم هیچ گزارش دقیقی از زندگی ابن عربی موجود نبود (ص29). در این میان، ویلیام چیتیک را باید نقطه اوج پژوهش غرب درباره ابن عربی و عرفان نظری دانست. مدخل ابن عربی در دایرالمعارف استنفورد هم متعلق به این استاد دانشگاه است[1]. از این جهت او نقطه اوج است که اولاً وارث حجم قابل توجهی از پژوهشهای غربی است از میان این محققین هانری کربن و ایزوتسو در ایران بیش از دیگران شناخته شده اند . ثانیاً او در ایران دکترای ادبیات فارسی گرفته و  شاگرد سیدحسین نصر بوده است. این «حضور» سبب شده تا فاصله معمول میان پژوهشگران غربی با میراث شرقی تا حد قابل توجهی ترمیم شود.  اساساً دغدغه چیتیک این است که به دنبال رویکردی باشد که با شیوه  سنتی مواجهه با ابن عربی هماهنگ تر باشد (ص29). اینجاست که باید پرسید آیا چیتیک شرق شناس است؟ شرق شناسی متهم به نگاه تملک گرایانه و دیگرگرایانه به شرق است. آیا نمی توان چیتیک را یکی از نقاط اسثتنا دانست و یا او را باید غربی شرقی تلقی نمود؟

یکی از ویژگی های پژوهش چیتیک ارجاع فراوان او به کتاب حجیم و کمتر خوانده شده فتوحات مکیه است. به نظرمی رسد توجه امثال کربن و ایزوتسو بیشتر بر کتاب مشهور و کم حجم فصوص الحکم متمرکز بوده و در حالی که در اینجا چیتیک به ندرت و فقط دو مورد به فصوص الحکم ارجاع می دهد ، و به به ذخائرالاعلاق و رساله الشیخ الی الامام الرضی هم فقط یک بار و تعدادی محدود هم از اشعار دیوان ابن عربی مثال می زند ولی در عوض سراسر کتاب را نقل قول های مستقیم و غیر مستقیم از فتوحات مکیه مشحون کرده است؛ به نحوی که شاید بشود این کتاب را «اندیشه شناسی ابن عربی در فتوحات مکیه» نامید. فتوحات مکیه بیشتر به یک دائرالمعارف شبیه است و  دستیابی به یه یک خط سیر مشترک در مجلدات آن  دشوار است. شاید به علت تکیه چیتیک بر این منبع است که نوعی پراکندگی را در قلم و توضیحات او می بینیم. او در مورد ابن عربی تألیفات متعددی دارد ولی نوع پرداخت آنها هر کدام به گونه ای متفاوت رقم خورده است. در این کتاب مباحث تحت این عناوین تنظیم شده اند:

میراث محمدیTHE MUHAMMADAN INHERITANCE

محبّان خداوندTHE LOVER OF GOD

اصول الهی محبّتTHE DIVINE ROOTS OF LOVE

کیهان شناسی ذکرر THE COSMOLOGY OF REMEMBRANCE

معرفت و تحقیقKNOWLEDGE AND REALIZATION

زمان، مکان و عینیت معیارهای اخلاقیTIME, SPACE, AND THE OBJECTIVITY OF ETHICAL NORMS

البین THE IN-BETWEEN

تجلی خیال برزخی THE DISCLOSURE OF THE INTERVENING IMAGE

هرمنوتیک رحمت THE HERMENEUTICS OF MERCY

عناوین این فصول را نمی توان مفاهیم مرکزی اندیشه ابن عربی دانست بلکه حداکثر آنها کلماتی هستند که سیر مورد نظر طرح مولف برای چیدمان این کتاب را نشان می دهند که این فرض هم با توجه به این نکته که این کتاب در حقیقت مجموعه مقالات است (پاورقی3 صفحه30) و نیز باید دانست که همپوشی میان این کتاب و کتب اصلی چیتیک وجود دارد. در نوشته های دیگر او ترتیب عناوین به شکل دیگری است مثلاً در دایرالمعارف استنفورد او  ابتدا روش شناسی و بعد هستی شناسی ابن عربی را شرح کرده و بعد از آنها، تعدادی اصطلاح برگرفته از آثار ابن عربی را برای چیدمان مداخل دیگر به کار گیری کرده است. این چیدمان در کتاب طریق عرفانی معرفت و عوالم خیال نیز طبیعی است که متفاوت  باشد. به هرحال شواهد حاکی از آنند که چیتیک در حال سروگوش آب دادن( اصطلاح انتخابی مترجم از a series of forays) به دنیای ابن عربی است. و همین اثر است که می تواند در مقایسه با آثار تفصیلی چیتیک، «نقطه شروع» مناسبی باشد که  برای شروع شناخت علاقمندان به ابن عربی توصیه شود.

از این کتاب چه چیزی نصیب خواننده می شود؟  ظاهراً برای چیتیک چند مفهوم در افکار ابن عربی محوریت دارد:

1.        وراثت محمدی: عنوان کتاب هم به همین مسئله اشاره دارد. در سنت دینی ما علما وارثان انبیاء نامیده شده اند اما در مدعای ابن عربی و نیز در این کتاب مسئله خاتمیت و  این مسئله که ابن عربی خود را خاتم الاولیاء Muhammadan Friendship the Seal of نامیده از مسائل چالش برانگیزی است که ظاهراً برای چیتیک تضاد آن با مسائل امامت مطرح نبوده است. و شاید به همین دلیل است که بین وارث بودن و خاتم بودن خط مرزی ترسیم نمی کند. بگذریم از این که ابن عربی در جایی دیگر امام زمان را خاتم اولیاء نامیده است و تحلیل این مسئله در نزد چیتیک به طور کلی مغفول مانده است. البته او اصراری بر پذیرش این عنوان نداشته و بیشتر لقب «شیخ اکبر» را می پسندد (ص41).

2.        انسان کامل :محور تفکرات ابن عربی انسان کامل است نه وحدت وجود و حتی عبارت وحدت وجود را به کار نبرده است! اولین کسی که عبارت «وحدت وجود» را به عنوان یک اصطلاح فنی به کار برد سعیدالدین فرغانی (متوفی 1300م) بود (ص105). اما واضع اصطلاح انسان کامل ابن عربی است (ص35)

3.        تحقیق: ابن عربی گرچه علم را خصوصیتی بنیادین تر (از محبت) می دید(ص53) اما در اینجا اصطلاح تحقیق به معنای حق هر چیزی را ادا کردن است و با معنای مرسوم علمی (پژوهش) متفاوت است. تحقیق معرفت حقیقی حقی است که ذات هر شیء طلب می نماید (ص123). چیتیک می گوید «ابن عربی را با هیچ یک از القاب متعارف داده شده به محققان مسلمان[2] نمی توان وصف نمود القابی چون صوفی ، فیلسوف ، متکلم، فقیه ، محدث یا مفسر قرآن، گو اینکه او در همه این زمینه ها استاد بود. اگر مصرّ بودیم که لقبی به وی بدهیم احتمالاً درست تر این است که او را محقق بنامیم» (ص125). این واژه آن قدر در اندیشه ابن عربی کلیدی است که صدرالدین قونوی جهت تمایز جایگاه مکتب ابن عربی از فلسفه و کلام، آن را مشرب التحقیق[3] می نامد (ص126). با طرح بحث تحقیق، تفکر مدرن مورد چالش قرار می گیرد: تفکر مدرن هیچ دخلی به حقوق اشیاء ندارد لذا نوعاً  سخن از اخلاق و اخلاقیات در بسترهای منفعت خود و ثبات اجتماعی مطرح می گردد(ص137). ما نمی توانیم شناسنده یا عالم(سوژه)  را از شیء متعلق شناسایی یا معلوم (ابژه) جدا گردانیم و آن گاه مدعی گردیم که شیء هیچ گونه حقوق الهی ندارد (ص137). رشته های تحصیلی معاصر با تخصصی شدن روز افزون خود، مبتنی بر جدا گرداندن اشیاء از زمینه های انسانی و تکوینی خود (بدون زمینه الهی آنها) هستند (ص138).

4.        البین: در حین بحث «تحقیق» چیتیک ابن عربی را قائل به عینیت OBJECTIVITY می داند چرا که معتقد است حق حقیقت عینی شیء را تعیین می نماید (ص126). اما یکی از مباحث مکمل و شاید متضاد، بحث «بینیت» است. «خود(=نفس) هیچ ثباتی ندارد و مظهر نسبیت است. خود چیزی جز یک فیضان نیست، بارشی از مناسبات است(ص144). نفس انسانی به عنوان آفریده بر صورت الهی هیچ ذات و یا تعریفی ندارد. غیر از آنکه کانون جمعیت کل اشیاء و کل عالمی است که در «بین» قرار دارد (ص145). هیچ نفس انسانی دقیقاً نظیر نفس دیگری نیست (ص149). یکی از اشعار ابن عربی تقابل بینیت و تحقیق را نشان می دهد : من به حقیقت هیچ شیئی پی نبردم پس چگونه می توانم حقیقت تو را درک نمایم (ص151). از آنجا که کتاب مجموعه ای از مقالات است تضاد بین دو فصل آن بی توضیح باقی می ماند! هر چند بتوان گفت که چیتیک چالش بی ثباتی اشیاء را با ثبات اشیاء در علم ازلی خدا پاسخ می دهد (ص135) اما به هر حال مسئله نسبیت RELATIVITYو عینیت نیازمند بیان پژوهشی تری هستند.

5.        هرمنوتیک رحمت: روش های تفسیری آکادمیک – به عقیده چیتیک- ذیل عنوان  هرمنوتیک سوء ظن – اصطلاحی که ظاهراً پل ریکور مورد تحلیل قرار داده است - جای می گیرد، در مقابل تحقیق سنتی اسلامی با هرمنوتیک اعتماد مشخص می گردد.  بحث ظن خیر به خداوند ابن عربی را به یک نظریه جنجالی می کشاند سبقت رحمت بر غضب ، تفسیر تأویلی از خلود در عذاب جهنم است. کتاب با شرح مفصل این تفسیر به پایان می رسد.

 از نقاط قوت چیتیک مقایسه ابن عربی با تفکر مدرن است؛ برای نمونه او تبعات جدایی بین وجود و وجدان در غرب اشاره می کند:ما انسان های مدرن از آن سرمستیم که فکر می کنیم «هستی» مقدم بر هوشیاری به وجود می آید (ص66). چنین مقایسه هایی – به ویژه تقریر های ویژه در نسبت سوژه و ابژه- نشان از نقش نویدبخش ابن عربی برای مردمان مدرن و مدرن زده دارد.

*منتشر شده در مجله سوره اندیشه شماره76و77

---

[1]    http://plato.stanford.edu/entries/ibn-arabi/

[2]   مترجم عبارت محققان مسلمان را از روی Muslim scholars برگردانده است. به نظرم عبارت دانشمندان مسلمان صحیح است و بهتر بود واژه مورد بحث (محقق) به جای دو بار استعمال در ترجمه، تنها در معنی اصلی خود realizer در چند سطر بعد به کار می رفت.

[3]  از مزیت های خوبی که بسیار برای خواننده راهگشاست مطابقت با متن عربی کتاب فتوحات عربی و دیگر آثار از طریق ارائه متن عربی نقل قول های مستقیم در پاورقی است و نیز توضیحات مفید مترجم که نشان از آگاهی او به آثار شیخ دارد.